Bœkling þenna kalla ek Hungrvǫku, af því at svá mun mǫrgum mǫnnum ófróðum, ok þó óvitrum, gefit vera, þeim er hann hafa yfir farit, at miklu meirr mundu gørr vilja vita upprás ok æfi þeira merkismanna, er hér verðr fátt frá sagt í þessari skrá; en ek hefi þó náliga ǫllu við slegit, at rita þat sem ek hefi í minni fest; hefi ek af því þenna bœkling saman settan, at eigi falli mér með ǫllu ór minni, þat er ek heyrða af þessu máli segja enn fróða mann Gizur Hallsson, ok enn nǫkkura menn aðra merkiliga hafa í frásǫgur fœrt. Þat berr ok annat til þessa rits: at teygja til þess unga menn, at kynnaz várt mál, at ráða þat er á norrœnu er ritat: lǫg, eða sǫgur, eða mannfrœði. Set ek af því heldr þetta á skrá en annan fróðleik, þann er áðr er á skrá settr, at mér sýniz mínum bǫrnum eða ǫðrum ungmennum vera í skyldasta lagi at vita, hvernig framaz eða með hverjum hætti at hér hefir magnaz kristnin ok biskupsstólar settir verit hér á Íslandi, ok vita síðan, hverir merkismenn þeir hafa verit biskuparnir, er hér hafa verit, ok ek ætla nú frá at segja. En þat skyldar mik til at rita, hversu staðrinn hefir eflz ok magnaz í Skálaholti, eða um þeira manna ráð, er hann hafa varðveittan; en ek hefi með guðs miskunn alla gæfu af þeim hlotit þessa heims. En mik varir, at vitrum mǫnnum mun þykkja bœklingr þessi jafnlíkr sem hornspánar efni, af því at þat er ófimligast meðan vangǫrt er, en þá allfagrt, er tilgǫrt er. En þeir menn, er svá henda gaman at þessum bœklingi, mega þat afnýta at skemta sér við ok þeim ǫðrum, er lítillátliga vilja til hlýða, heldr en at hætta til, hvat annat leggz fyrir þá, er áðr þykkir daufligt; þvíat margr hefir þess raun, ef hann leitar sér skammrar skemtanar, at þar kemr eptir á lǫng áhyggja. Sýniz mér þar ráð, at sá hafi af þessum fróðleik enum fátœka, er ritaðr er, [þat er] bezt gegnir, ok hann hendi svá gaman at, ok varðveiti þat eptir á, er sjálfum mun í geð falla, en felli þat niðr, er honum fellr eigi í skap. En þeim sýniz mér þat bezt sama, er bœta vilja um þat, er áðr þykkir hér ómerkiliga sagt vera, ok þeir vita annat sannara, heldr en þeir fœri þetta eða hafi at spotti, en vili eigi eða hafi eigi fǫng á um bœta. En því hefi ek jafnat þessu til hornspánsins, at mér sýniz forkunnar efni í vera, en ek veit, at mjǫk þarf um at fegra, ok skal ek þaðan at um vera, meðan ek em til fœrr, um at bœta. Verð ek ok af því skyldugr til, at þat mun af mínum vǫldum ok vándrœkt, ef þat er nǫkkut í þessu máli, sem rangt reyniz, þat er ritat er, en eigi þeira manna, er ek þykkjumz þenna fróðleik eptir hafa. En þat er forn orðkviðr, at hús skal hjóna fá; segi ek af því fyrst hversu bœrinn hefir byggz í Skálaholti, en síðan frá þeim, er staðinn hafa varðveittan.
Ketilbjǫrn enn gamli bjó á Mosfelli ok átti margt barna. Teitr hét son Ketilbjarnar. Hann var sá gæfumaðr, at hann bygði þann bœ fyrstr, er í Skálaholti heitir, er nú er allgǫfnligastr bœr á ǫllu Íslandi. Sú var ǫnnur gæfa hans, at hann átti at syni Gizur enn hvíta, er með kristni kom til Íslands, ok bjó í Skálaholti eptir Teit fǫður sinn. Gizurr enn hvíti átti þrjár konur. Fyrst átti hann Halldóru, dóttur Hrólfs af Geitlandi; þeira dóttir var Vilborg, er átti Hjalti Skeggjason. Gizurr átti síðan eyverska konu, er Þórdís hét, ok var þeira son Ketill, er átti Þorkǫtlu Skaptadóttur. Gizurr átti síðan Þórdísi, dóttur Þórodds goða á Hjalla í Ǫlfúsi ok áttu þau mart barna; þeira sonr var Ísleifr; honum fylgði Gizurr útan, ok seldi hann til læringar abbadísi einni, í borg þeiri, er Herfurða heitir. Ísleifr kom svá til Íslands, at hann var prestr ok vel lærðr; hann kvángaðiz ok fekk Dǫllu Þorvaldsdóttur ór Ási. Þau gátu þrjá sonu: Gizurr hét son þeira, er síðan var biskup; annarr hét Teitr, er bjó í Haukadal; þriði hét Þorvaldr, er bjó í Hraungerði, mikill hǫfðingi. Gizurr hvíti lét gera ena fyrstu kirkju í Skálaholti, ok var þar grafinn at þeiri kirkju; en Ísleifr bjó í Skálaholti eptir fǫður sinn. Ísleifr var vænn maðr at áliti ok vinsæll við alþýðu, ok alla æfi réttlátr ok ráðvandr, gjǫfull ok góðgjarn, en aldrigi auðigr. En er Ísleifr var fimmtugr at aldri, ok Ísland hafði eigi fjarri því at lengð verit kristit, þá var hann beðinn til útanferðar, ok valinn til biskups af allri alþýðu á Íslandi. Síðan fór hann útan ok suðr til Saxlands, ok sótti heim Heinrek keisara Konráðsson, ok gaf honum hvítabjǫrn, er kominn var af Grœnlandi, ok var þat dýr en mesta gersemi; en keisarinn fekk Ísleifi bréf sitt með innsigli um allt veldi sitt. Síðan fór hann til fundar við Léonem páfa. En páfinn sendi bréf sitt Aðalberto erkibiskupi í Bremen, at hann skyldi gefa Ísleifi biskupsvígslu á hvítdróttinsdag, ok kvez páfinn þess vilja vænta með guðs miskunn, at þá, mundi langæðust tígn vera at þeim biskupsdómi, ef enn fyrsti biskup væri vígðr til Íslands á þeim degi, er guð prýddi alla verǫld í gipt heilags anda; ok var Ísleifr vígðr til biskups á þeim degi at boði páfa af Aðalberto erkibiskupi í Bremen, XIIII nóttum fyrir Columba messu; ok fekk erkibiskup honum alla þá reiðu, er hann þurfti at hafa með biskupstígn, eptir því sem páfinn sendi orð til, ok keisarinn. Síðan fór Ísleifr biskup þat sama sumar til Íslands, ok setti biskupsstól sinn í Skálaholti. Hann hafði nauð mikla á marga vega í sínum biskupsdómi fyrir sakir óhlýðni manna; má þat af því merkja nǫkkut, í hverjum nauðum hann hefir verit fyrir sakir ótrú ok óhlýðni ok ósiðu sinna undirmanna, at lǫgsǫgumaðrinn átti mœðgur tvær, ok þá lǫgðuz sumir menn út í víking ok á herskap, ok mǫrg endemi tóku menn þá til ǫnnur, þau er nú mundi ódœmi þykkja, ef menn henti slíkt. Um daga Ísleifs biskups kómu út biskupar af ǫðrum lǫndum, ok buðu þeir mart linara en Ísleifr biskup; urðu þeir af því vinsælir við vánda menn þar til, at Aðalbertus erkibiskup sendi bréf sitt út til Íslands ok bannaði mǫnnum alla þjónostu af þeim at þiggja, ok kvað þá suma vera bannsetta, en alla í óleyfi sínu farit hafa.
Um daga Ísleifs biskups kom út sá biskup, er Kolr hét, ok andaðiz hann hér. Hann var grafinn í Skálaholti, ok var sú kirkja hér á landi fyrst prýdd í tígins manns greptri, er at réttu kallaz andlig móðir allra annara vígðra húsa á Íslandi. Ísleifr biskup hafði ávalt óhœgt bú fyrir penninga; váru tilfyng lítil, en atsókn mikil, ok var af því honum erfitt búit. Margir menn seldu honum sonu sína til læringar, ok váru þeir síðan góðir kennimenn; en tveir urðu biskupar: Kolr í Vík austr í Nóregi, ok Jón biskup at Hólum. En er Ísleifr hafði biskup verit XXIIII vetr, þá tók hann sótt á alþingi um messu, svá fast ok skjótt, at hann varð þegar at fara ór messuklæðunum, ok fór þá í messuklæðin Guthormr prestr Finnólfsson ór Laugardal at ráði biskups, ok tók þar til messunar, sem biskup hvarf frá, ok lauk messunni. Síðan var biskup fœrðr heim í Skálaholt, ok var gǫrt rúm hans í kirkju. Menn leituðu þá eptir heilræðum við hann, bæði um biskupskosning, ok þá hluti aðra, er þeim þótti at skyldu þurfa um at tala; en hann lagði þau ráð til, at þeir skyldu biðja Guthorm prest til útanferðar, ok talði hann bezt til fallinn af þeim mǫnnum, er þá váru samlendir; en sagði þó, at þeim mundi seint auðit biskups á Íslandi, ef þeir héti eigi því, at vera við hann sœmiligar, er síðar kœmi til, enn þeir hefði við hann verit.
Enn efra hlut æfi Ísleifs biskups bar marga hluti honum til handa, þá er mjǫk birti gœzku hans fyrir þeim mǫnnum, er þat kunnu at skynja, af því at margir menn váru þeir óðir fœrðir honum til handa, er heilir gengu frá hans fundi. Mungát blezaði hann, þat er skjaðak var í, ok var þaðan frá vel drekkanda, ok mart annat þessu líkt bar honum til handa, þótt ek greini nú eigi svá sér hvat þat, sem hann gerði, ok enum vitrustum mǫnnum þóttu enir mestu kraptar fylgja.
Ísleifr var vígðr til biskups, þá er hann var fimmtugr at aldri; þá var Haraldr Sigurðarson konungr yfir Nóregi. Ísleifr biskup andaðiz á dróttinsdegi í kirkju at Skálaholti, at miðjum degi dags, þrim nóttum fyrir Seljumannamessu; þá hafði hann biskup verit XXIIII vetr, ok var hann grafinn hjá leiði Kols biskups. Þá var liðit frá hingatburði Christi MLXXIII ár.
Þess er getit, at biskupar kómu út hingat til Íslands um daga Ísleifs biskups, en Friðrekr einn kom áðr út, sá er sǫgur sé frá gǫrvar. En þessir hafa svá út komit, at menn hafa helzt skyn á vitat: Jón biskup enn írski, ok hafa þat sumir menn fyrir satt, at hann fœri síðan til Vindlands, ok sneri þar mǫrgum mǫnnum til guðs, ok var síðan tekinn ok barðr, ok hǫggnar af bæði hendr ok fœtr, en hǫfuðit síðast, ok fór með þeim píningum til guðs. Enn þriði biskup kom til Íslands Bjarnvarðr Vilráðsson, er kallaðr var enn bókvísi, ok sumir menn segja at af Englandi væri, ok hefði fylgt Óláfi enum helga, ok hafi síðan af hans ráði farit til Íslands. Enn fjórði var Rúðólfr biskup, er sumir kalla at Úlfr héti, ok væri kynjaðr af Ruðu ór Englandi; hann var XIX vetr á Íslandi ok bjó á Bœ í Borgarfirði. Fimti kom til Íslands Heinrekr biskup, ok var tvá vetr á Íslandi. Enn sétti var Bjarnvarðr biskup enn saxlenzki, ok var með Magnúsi konungi enum góða, Óláfssyni, ok fór síðan til Íslands ok var á Íslandi XX vetr. Hann hafði tvá bústaði í Vatnsdal: at Giljá ok Steinsstǫðum. Hann vígði marga hluti, þá er myrg merki hafa á orðit, kirkjur ok klukkur, brúr ok brunna, vǫð ok vǫtn, bjǫrg ok bjǫllur, ok þykkja þessir hlutir hafa birt sanna tígn hans gœzku. Bjarnvarðr var á Íslandi, meðan Haraldr konungr Sigurðarson var í Nóregi, þvíat þeir váru eigi samsáttir. Síðan fór hann útan, ok til handa Óláfi konungi kyrra, syni Haralds, ok síðan fór hann til Róms at bœn konungs, ok friðaði fyrir ǫnduðum. 8. En er biskup kom aptr, þá skipaði konungr hann biskup í Selju, en síðan fór hann í Bjǫrgvin, ok andaðiz þar, ok er einmælt, at hann hafi verit enn mesti merkismaðr.
Á dǫgum Ísleifs biskups urðu mǫrg ok stór tíðindi. Þá var í Nóregi fall ens helga Óláfs konungs; þá varð ok andlát Magnús konungs ens góða, sonar Óláfs konungs ok andaðiz hann í Danmörk, en lík hans var fœrt norðr til Þrándheims til Niðaróss. Þeir ǫnduðuz báðir, áðr enn Ísleifr var biskup, en síðan hann var biskup, fell Haraldr konungr Sigurðarson á Englandi, ok litlu síðar Haraldr Guðinason; þá andaðiz Magnús konungr, sonr Haralds Sigurðarsonar, ok Sveinn Úlfsson Danakonungr ok Þorkell Eyjólfsson, Gellir Bǫlverksson, Þorsteinn Kuggason, Snorri goði ok aðrir mikilsháttar menn.
Gizurr, son Ísleifs biskups, var fœddr í Skálaholti, en hann var lærðr á Saxlandi, ok vígðr til prests þegar á unga aldri. En er hann kom út til Íslands, þá kvángaðiz hann, ok fekk Steinunnar Þorgrímsdóttur, er áðr hafði átta Þórir Broddason, ok bjuggu þau fyrst at Hofi í Vápnafirði. Gizurr var mikill maðr vexti ok vel bolsvexti, bjarteygðr ok nǫkkut opineygðr, tíguligr í yfirbragði ok allra manna góðgjarnastr, rammr at afli ok forvitr. Gizurr var algǫrr at sér um alla hluti, þá er karlmaðr átti at sér at hafa; hann var farmaðr mikill enn fyrra hlut æfi sinnar, meðan Ísleifr lifði, ok var jafnan mikils virðr, hvar sem hann kom, ok var þá tígnum mǫnnum á hendi, er hann var útanlands. Haraldr konungr Sigurðarson var þá konungr í Nóregi, ok mælti hann þeim orðum við Gizur, at honum kvaz svá sýnaz til, at hann mundi bezt til fallinn at bera hvert tígnarnafn sem hann hlyti. Til Róms fóru þau bæði hjón, áðr þau fœri til Íslands. Gizurr var eigi samlendr, þá hans faðir andaðiz, ok kom hann út annat sumar fyrir alþingi í Rangárósi, ok var á skipi nǫkkurar nætr, ok vildi eigi til þings ríða, meðan engi var til biskups korinn á þinginu. En hǫfðingjar báðu Guthorm prest til útanferðar, eptir því sem þeim þótti Ísleifr biskup hafa helzt áformat; ok varð þat um síðir, at hann játaði því, ef eigi þœtti ǫnnur fǫng vildari á vera. En er Gizurr spurði þat, at Guthormr prestr var ráðinn til útanferðar, þá reið hann til þings. En er Gizurr kom til þings, þá gekk Guthormr prestr á hlaðit fyrir kirkju, ok lýsti því fyrir alþýðu manna, at engi kostr væri á hans útanferð, síðan Gizurar var við kostr. Sneri þá alþýðan at Gizuri ok báðu hann útanferðar, en hann talðiz undan á marga vega; en þó kom þar um síðir, at hann játaði at ganga undir þann vanda; en allir hǫfðingjar hétu honum at halda hlýðni um ǫll guðs boðorð, þau er hann byði, ef honum yrði biskups vígslu auðit. Síðan fór hann útan þat sama sumar. En er hann kom til Saxlands, þá var allt embætti tekit af Liemaro erkibiskupi. Fór hann þá á fund Gregori páfa ok sagði honum allan málavǫxt sinnar ferðar, ok svá vandræði þau, sem um var at vera á marga vega. En páfinn sendi þá Gizur til handa Harðvíg erkibiskupi í Magaðaborg á Saxlandi; ok bauð at hann skyldi gefa honum biskupsvígslu, en hann tók við honum með mikilli sœmð ok virðingu, ok vígði hann til biskups IIII nóttum fyrir Máríumessu ena síðari. Hann var þá fertugr at aldri, ok fekk erkibiskup honum þat allt, er hann þurfti bráðast til nauðsynja. Eptir þat fór Gizurr biskup út til Íslands, ok tók ǫll alþýða feginsamliga við honum. Hann tók tígn ok virðing svá mikla, þegar snemmendis biskupdóms síns, ok svá vildi hverr maðr sitja ok standa, sem hann bauð, ungr ok gamall, sæll ok fátœkr, konur ok karlar, ok var rétt at segja, at hann var bæði konungr ok biskup yfir landinu meðan hann lifði. Hann hafði eigi allt land til ábúðar í Skálaholti fyrst nǫkkura stund biskupsdœmis síns, af því at Dalla móðir hans vildi búa á sínum hlut landsins, meðan hon lifði. En þá er hon var ǫnduð ok biskup hlaut allt land, þá lagði hann þat allt til kirkju þeirar, er í Skálaholti er, ok hann sjálfr hafði gera látit, þrítuga at lengð, ok vígði Petri postula; ok mǫrg gœði ǫnnur lagði Gizurr biskup til þeirar kirkju, bæði í lǫndum ok lausafé, ok kvað á síðan, at þar skyldi ávalt biskupsstóll vera, meðan Ísland væri byggt ok kristni megi á haldaz. Gizurr biskup gaf til kirkju í Skálaholti purpurahǫkul hvítan, er þar hefir lengi síðan beztr verit, ok margar gersemar aðrar.
Þessir menn váru samtíða Gizuri biskupi: Sæmundr prestr í Odda, er bæði var forvitri ok lærðr allra manna bezt. Annarr Markús Skeggjason lǫgsǫgumaðr, er var enn mesti spekingr ok skáld. Þeir báru ráð til samans, ok sóttu at ráði hǫfðingja, at þat yrði lǫgtekit, at menn tíunduðu fé sitt á hverjum misserum, ok allan lǫgvǫxt fjár síns, svá sem í ǫðrum lǫndum er títt, þar er kristnir menn byggja. En með ráðleitni þeira ok fortǫlum spakligum urðu þau málalok, at þeir gengu undir tíundargjaldit, ok skyldi síðan skipta í fjóra staði: einn hlut til handa biskupi, annan til kirkna, þriðja hlut skyldu hafa kennimenn, en fjórða hlut fátœkir; ok hefir eigi annarr slíkr grundvǫllr verit auðráða ok hœginda í Skálaholti sem tíundargjaldit, þat er tillagðiz þá fyrir vinsæld ok skǫrungskap Gizurar biskups. Steinunn Þorgrímsdóttir hafði búsforráð í Skálaholti fyrir innan stokk, meðan Gizurr réð fyrir stólnum, en Dalla meðan Ísleifr biskup lifði. En er Gizurr biskup hafði setit at stólnum XXIV vetr eða því nær, þá feldu Norðlendingar bœn at honum, at þeir skyldi ná at hafa biskup einn sér, svá ok setja þar biskupsstól aunan í Norðlendingafjórðungi, allan at aftektum, ok væri tveir biskupsstólar á Íslandi, ok tǫlðu þess ván, at annathvárt mundi ván vera, at sjaldan eða aldrigi mundi vera biskupslaust á landinu, ef tveir væri biskupsstólarnir; ok þá bœn veitti Gizurr biskup með guði Norðlendingum; ok var síðan valðr til biskups af guði ok góðum mǫnnum Jón prestr Ǫgmundarson, ok hann fór útan með bréfum Gizurar biskups ok sótti síðan á fund Paschalis páfa ok var hann vígðr at hans skipan til biskups af Ǫzuri erkibiskupi í Lundi í Skáney, tveim nóttum fyrir Philippi messu ok Jacobi. Jón fór síðan til Íslands ok setti biskupsstólinn at Hólum í Hjaltadal í Skagafirði.
Gizurr biskup hafði telja látit bœndr á Íslandi, þá er þingfararkaupi áttu at gegna, ok váru þá VII hundruð í Austfirðingafjórðungi, en X hundruð í Sunnlendingafjórðungi, IX hundruð í Vestfirðingafjórðungi, en í Norðlendingafjórðungi XII hundruð, ok var sá auðgastr at jǫfnu manntali.
En er Gizurr biskup var orðinn halfáttrœðr, þá tók hann þyngð svá mikla, at hann reis ekki ór rekkju, ok hann var eigi þingfœrr. Hann sendi þá orð vinum sínum ok ǫllum hǫfðingjum til alþingis, at menn skyldu biðja Þorlák prest Rúnólfsson til útanferðar. En hann talðiz undan, bæði fyrir œsku sakir ok margra annarra hluta. En þó lauk svá því máli, at hann játaði at ganga undir þann vanda, ef þat væri biskups ráð. Síðan lét Gizurr biskup búa ferð hans, unz hann var at ǫllu vel búinn, ok fekk honum bréf sitt á fund Ǫzurar erkibiskups. En sótt anaði á hendr Gizuri biskupi, ok gerðiz strǫng ok hǫrð ok óhœg, ok fellu stór sár á hǫrund hans allt at beini, ok fylgðu stór óhœgindi af verkjum. En er mjǫk tók at honum at sœkja, ok menn þóttuz heyra, at beinin gnǫtruðu við hrœringarnar, þá gekk Steinunn húsfreyja at sænginni, ok spurði, hversu þá skyldi mætti manns komit vera, er heita skal fyrir manni.
En biskup svarar: «Því at eins skal heita á guð, at aukiz ávalt mín óhœgindi, ef til þess er heitit, meðan ek má standaz; þvíat engi efni eru á því,» segir hann, «at biðjaz undan guðs bardaga, er náliga mun komit á enda æfi minnar, ok gengit áðr mart at solu.»
Hann var ok þá atspurðr, hvar hann vildi láta grafa sik: en hann svaraði með viðrkenningu ok miklu lítillæti: «Grafi þér mik hvergi í nándir fǫður mínum, þvíat ek em þess eigi verðr at hvíla honum nær.»
Síðan skipaði hann til alla hluti, eptir því sem hann vildi at væri, áðr enn hann andaðiz. Synir hans ǫnduðuz áðr allir fyrr en hann nema Bǫðvarr. Gróa dóttir hans lifði eptir hann ok var gipt Katli Þorsteinssyni. Gizurr var vígðr til biskups þá [er] hann var fertugr at aldri; þá var Óláfr konungr kyrri at Nóregi, sonr Haralds Sigurðarsonar. Gizurr biskup andaðiz þriðja dag viku, XII nóttum fyrir Columba messu. Þá hafði hann verit biskup XXXV vetr. Hann var grafinn hjá fǫður sínum. Þá var liðit frá hingatburði Christi XI hundruð XVIII ár. Svá fell mǫrgum manni nær andlát Gizurar biskups, at aldrigi gekk ór hug meðan þeir lifðu. En þat kom ásamt með ǫllum mǫnnum, at hans þóttuz aldrigi iðgjǫld fá; þat hefir ok verit allra vitra manna mál, at hann hafi af guðs góðgipt ok sjálfs síns atgervi gǫfgastr maðr verit á Íslandi bæði lærðra manna ok ólærðra.
Á því ári er Gizurr biskup andaðiz, þá andaðiz ok Paschalis páfi, ok Baldvin Jórsalakonungr; Arnhallr patriarchi í Jórsalaborg; Alexius Grikkjakonungr; Philippus Svíakonungr. Þá gerðiz ok óveðrátta mikil. Þá var sú hríð um dymbildaga, at kennimenn máttu eigi veita tíðir í kirkjum fyrir norðan land fǫstudaginn langa, ok þá hóf upp knǫrr undir Eyjafjǫllum, ok sneri á lopt um ok hom hvelfandi niðr, ok lítill hluti manna mátti taka corpus domini á paskadaginn, en sumir urðu úti. Ǫnnur hríð kom, þá menn riðu til alþingis, ok drap fé manna fyrir norðan land; þá braut ok kirkju á Þingvelli, þá er Haraldr konungr Sigurðarson hafði við tilfengit. Þat sumar kom til Íslands XXXV skipa, en VIII kómu til Nóregs um haustit eptir Michaelis messu. Við þat óx svá mikill mannfjǫlði á Íslandi, at þat var mikill óáransauki í mǫrgum héruðum. Svá hugðiz at enum vitrustum mǫnnum, at svá þótti drjúpa Ísland eptir fráfall Gizurar biskups, sem Rómaborgarríki eptir fall Gregori páfa. En fráfall Gizurar biskups bendi til ættar um ǫll óhœgindi á Íslandi af óáran, bæði í skipabrotum ok manntjóni ok fjárskaða, er því fylgði, en eptir þat ófriðr ok lǫgleysur, ok á þat ofan manndauði sá um allt landit, at engi hafði slíkr orðit síðan landit var byggt. Tveim vetrum eptir lát Gizurar biskups varð Hafliði Másson sárr á alþingi, ok varð eigi um málit dœmt þat sumar.
Bǫðvarr einn lifði sona Gizurar biskups, þá er hann andaðiz; en áðr ǫnduðuz aðrir synir hans: Teitr, Ásgeirr, Þórðr ok Jón. Gróa lifði ok lengi síðan ok varð nunna, ok andaðiz í Skálaholti á dǫgum Klængs biskups. Í biskupsdómi Gizurar biskups urðu mǫrg stórtíðindi: lát ens helga Knúts konungs á Fjóni ok Benedikts, bróður hans; Vilhjálms Englands konungs; andlát Óláfs konungs kyrra ok Hákonar Magnússonar í Nóregi; fall Magnúss konungs berbeins vestr á Írlandi, á Úlastin; fœrsla ens helga Nicholai biskups í Bár; andlát Óláfs konungs Magnússonar í Nóregi; líflát Magnúss jarls ens helga; andlát lǫgsǫgumanna: Markúsar ok Úlfheðins; ok Teits Ísleifssonar ok annarra sona Ísleifs biskups; elds uppkoma í Heklu, ok mǫrg ǫnnur stórtíðindi, þó hér sé eigi til lǫgð.
Þorlákr Rúnólfsson, Þorlákssonar, Þórarinssonar, Þorkelssonar skotakolls ok sonr Hallfríðar Snorradóttur Karlsefnissonar, var fœddr upp með fǫður sínum í barnœsku, en hann var lærðr í Haukadal. Hann var snemmendis skynsamr ok siðlátr, ok hugþekkr hverjum góðum manni. Bœnahaldsmaðr mikill var hann þegar á unga aldri ok skjótr í skilningum ok var lagðr til kennimannsskapar. Linr var hann ok lítillátr ok óafskiptasamr, heilráðr ok heilhugaðr við alla þá, er hjá honum váru, mjúklátr ok miskunsamr við þá, er þess þurftu við, frændrœkinn ok forsjáll í flestum hlutum, bæði fyrir sína hǫnd ok annarra. Þorlákr hafði þá tvá vetr ens fjórða tigar, er hann var til biskups korinn, ok má af því marka, hverr maðr hann var, er sá maðr kaus hann til ens mesta vanda, er vitrastr ok gǫfgastr var, en honum kunnastr, er var Gizurr biskup. Þorlákr var meðalmaðr vexti, langleitr ok ljósjarpr á hár, þokkagóðr, en kallaðr ekki vænn maðr af alþýðunni, né allskǫrungr at ávarpi velflestra manna. En er hann kom útanlands, var þá svá á tekit, at lítit mundi mannval vera á landinu, ok þeim sýndiz hann ósendiligr til slíkrar tígnar; en hann svaraði sjálfr, at eigi kœmi þat til þess, ok kvað þat mest valda, at hann hefði meir leynt anmǫrkum fyrir mǫnnum en guði; ok af þessum svǫrum þóttuz menn vita, at hann mundi vel til fallinn slíkrar tígnar. En er hann kom á fund Ǫzurar erkibiskups, þá sá hann brátt, hverr Þorlákr var, ok tók við honum með sœmð ok virðingu, en hafði í nǫkkura tregðu um vígslu hans, ok talðiz eigi kunna at setja hǫfuð á hǫfuð ofan; en þó, at orðsendingu Gizurar biskups, þá hét hann honum vígslunni, ok vildi eigi til þess staðar vígja, er áðr var annarr biskup at, ok bað hann kjósa sér stað, at hann væri til vígðr, en leyfði þó, at hann væri í Skálaholti, ef Gizurr biskup leyfði honum þat, ef hann væri á lífi, er Þorlákr biskup kœmi út. Þorlákr var vígðr til biskups þrim nóttum fyrir Philippi messu ok Jacobi, ok var hann vígðr til staðar í Reykjaholti í Borgarfirði. Hann var vígðr í Danmork XXX dǫgum fyrr, en Gizurr biskup andaðiz í Skálaholti.
Þorlákr biskup fór til Íslands þat sama sumar, sem hann var vígðr, ok tóku menn feginsamliga við honum, sem verðugt var. Hann helt enu sama lítillæti í biskupsdómi sínum, sem hann hafði áðr haft, ok alla lét hann sína mannkosti í vǫxt fara, en ǫngva þverra meðan hann lifði. Hann tók marga menn til læringar, ok urðu þeir síðan góðir kennimenn, ok í mǫrgu efldi hann kristnina á Íslandi. Þá er Þorlákr biskup hafði þrjá vetr setit at stóli í Skálaholti, þá andaðiz Jón biskup Ǫgmundarson at Hólum, en síðan var korinn í staðinn Ketill Þorsteinsson, ok fór hann útan ok suðr til Danmerkr ok var þar vígðr til biskups X nóttum eptir kyndilmessu ok kom til Íslands et sama sumar eptir. Þorlákr biskup ruddi til þess á sínum dǫgum, at þá var settr ok ritaðr kristinna laga þáttr, eptir enna vitrustu manna forsjá á landinu, ok umráðum Ǫzurar erkibiskups, ok váru þeir báðir viðstaddir til forráða Þorlákr biskup ok Ketill biskup; ok mart var þat annat, sem þeir settu ok sǫmðu á sínum dǫgum til siðbótar landsmǫnnum. Þorlákr biskup bauð barnfóstr Halli Teitssyni í Haukadal, ok fór þá Gizurr, son Halls, í Skálaholt, ok var biskup við hann svá ástúðligr, sem hann væri hans son, ok spáði hann þat, er síðarr gekk eptir, at slíkr merkismaðr mundi trautt finnaz á Íslandi sem hann, ok varð á því raun síðan. Þorláki þjónaði enn sami prestr ávalt, meðan hann lifði ok hann var biskup, er Tjǫrvi hét, ok var Bǫðvars son, mikill dýrðarmaðr, ok hann hafði áðr verit með Gizuri biskupi; ok mátti af slíku sjá ok ǫðrum hans dagligum háttum prýðiligum, hversu jafnlyndr hann var at góðu í sínu lífi. Hann sǫng hvern dag þriðjung af psaltara seint ok skynsamliga, en þess á milli kendi hann eða ritaði eða las yfir helgar ritningar eða rœktaði ráð þeira manna, er þess þurftu ok á hans fund kómu; aldri var hann iðjulauss. Orr var hann við aumingja, en kallaðr féfastr við alþýðu ok sparði þó aldrigi peninga at nauðsynjum til allra þarfligra hluta.
En er Þorlák biskup skorti þrjá vetr á fimtugan at aldri, þá tók hann sótt eptir þat, ok lá í svefnhúsi því, er hann var vanr at sofa í ok lærðir menn hans. En er sóttin tók at vaxa, þá bað hann lesa yfir sér bók þá, er heitir Cura pastoralis; þá bók hefir gǫrva Gregorius páfi, ok sagt frá greiniliga, hversu þeim manni skal farit vera at ǫllu, er stjórnarmaðr skal vera annarra manna; en þat þóttuz menn á finna, at hann hugði síðan betr til síns andláts, en áðr en bókin væri lesin. Hann bjóz síðan við andláti sínu, sem hann kaus sjálfr, ok eigi vissi almúginn, hvat fram fór í sóttinni allt til andláts. Þorlákr var vígðr til biskups á dǫgum Gelasii páfa; þá hafði hann þrjá vetr ens fjórða tigar. Þá váru konungar í Nóregi Eysteinn ok Sigurðr Jórsalafari. Hann andaðiz næsta dag fyrir Brygittar messu, þá hafði hann biskup verit XV vetr, ok var grafinn hjá enum fyrrum biskupum. Þá var liðit frá hingatburð Christi XI hundruð vetra ok XXVI vetr.
Sá atburðr varð fyrir norðan land þann sama dag, er Þorlákr biskup andaðiz, at á þeiri sǫmu stundu fór leiðar sinnar sá prestrinn fróðr ok gǫfugr, er Árni hét, sonr Bjarnar Kárleifssonar; hann heyrði sǫng fagran upp í himin yfir sik, ok var sunginn cantilena Lambertus biskups þessi:
«Sic animam claris
cælorum reddidit astris,»
en þat var vitat, þá til var prófat, at engi maðr hafði þar í nánd verit. Þótti af því mǫrgum mǫnnum mikils vert um þenna atburð, ok létu sér eigi ór minni falla.
Mart er merkiligt ok gœzkusamligt at segja frá Þorláki biskupi Rúnólfssyni. Þau tíðindi urðu í hans biskupsdómi, at þá andaðiz helgi Jón biskup á Hólum, ok Eysteinn konungr ok Sigurðr Jórsalafari. Sæmundr prestr enn fróði andaðiz þat vár et sama, er Þorlákr biskup andaðiz áðr um vetrinn; þá var ok víg Þorsteins Hallvarðssonar ok Þórarins Ívarssonar. Þá andaðiz Bergþórr lǫgsǫgumaðr. Þá var lǫgdeila þeira Hafliða Mássonar ok Þorgils Oddasonar; þá var ok sætt þeira. Margir hǫfðingjar váru Þorláki biskupi óhœgir fyrir sakir sinnar óhlýðni, en sumir í óráðvendi ok lagabrotum, en [hann] hafði allt í hǫndum, sem bezt váru efni á.
Magnús var sonr Einars Magnússonar, Þorsteinssonar, Hallssonar af Síðu, ok Þuríðar Gilsdóttur, Hafrssonar, [Svertingssonar,] Hafr-Bjarnarsonar, Molda-Gnúpssonar. Magnús var uppfœddr með Einari fǫður sínum ok Oddnýju, stjúpmóður sinni, dóttur Magnúsar prests Þórðarsonar ór Reykjaholti. Þessum kváðuz þau mest unnat hafa af ǫllum sínum bǫrnum. Magnús var til bœkr settr ok vígðr ǫllum vígslum, áðr hann var prestr. Magnús var vænn maðr at áliti ok heldr hár maðr vexti, fagreygðr ok vel limaðr, þýðr ok þekkiligr ok allra manna skrautligastr í ǫllu yfirbragði ok látgœði. Hann var ljúfr ok lítillátr við alla, stórlyndr ok staðfastr í skapi, fullræðasamr, frændrœkinn, margfróðr ok málsnjallr. Hann reyndiz ok vel brugðinn við hvárttveggja, búnað ok farar, ok var ávalt alla menn sættandi, hvar sem hann var við mál manna staddr, ok sparði þess ekki, hvárki orð sín né auðœfi. En þá er Þorlákr biskup hafði andaz áðr um vetrinn, þá var Magnús korinn til biskups sumarit eptir, ok þat sumar ætlaði hann til útanferðar, ok varð aptrreka í Blǫndnós ok var þá í Skálaholti um vetrinn ok fór útan annat sumar eptir til Nóregs. Þat sumar fór hann útan, er þeir Magnús Sigurðarson ok Haraldr gilli bǫrðuz á Fyrileif, ok stǫkk þá Haraldr undan suðr til Danmerkr. Magnús biskupsefni fór ok suðr til Danmerkr et sama haust, ok gaf gjafir Haraldi konungi ok tókz þá vinfengi þeira mikit. Magnús fór á fund Ǫzurar erkibiskups, ok tók hann við honum virðuliga, ok vígði hann til biskups á Simonis messudag. Þann vetr enn næsta var Magnús biskup í Sarpsborg, þar til er Haraldr konungr varð innlendr; þá fór hann til hans ok tók konungr feginsamliga við honum, ok með enni mestu sœmð ok virðingu, ok var með honum þar til hann fór út aptr til Íslands, ok þá af konungi virðuligar gjafir: borðker, er vá VIII merkr, ok var þar síðarr kalekr ór gǫrr, ok margar gjafir aðrar, þvíat konungr var ǫrr ok stórlyndr við vini sína. Magnús biskup kom til Íslands um alþingi ok kom í Eyjafjǫrð ok reið til þings, ok kom þar, þá menn váru at dómum, ok urðu eigi ásáttir um eitthvert mál, en þá kom maðr at dóminum ok sagði, at nú riði Magnús biskup á þingit; enn menn urðu svá fegnir þeiri sǫgu, at þegar gengu allir menn heim. En biskup gekk síðan út á hlaðit fyrir kirkju ok sagði þá ǫllum mǫnnum senn þau tíðindi, er gǫrz hǫfðu í Nóregi, meðan hann var útan, ok þótti ǫllum mǫnnum mikils um vert málsnilli hans ok skǫrungskap. Þá reyndiz ok brátt, hverr ágætismaðr hann var í sínu stórlyndi ok forsjá, bæði fyrir sína hynd ok annarra, af því hann sparði aldrigi fjárhlut til meðan hann var biskup, at sætta þá, sem áðr váru sundrþykkir, ok lagði þat jafnan af sínu til, er þǫrf var þeira í milli, ok urðu af því engar deildir með mǫnnum, meðan Magnús var biskup. Hann helt enu sǫmu lítillæti sínu við alþýðu sem áðr, þó [hann] væri biskup, ok var hann af því vinsælli en flestir menn aðrir, ok hafði þar marga stóra hluti til þess gǫrt.
Magnús biskup lét mjǫk auka kirkju í Skálaholti, ok vígði síðan, ok var kirkjudagr settr á Seljumannamessu, en áðr hafði verit krossmessa á vár, þá er Gizurr biskup hafði vígt. Magnús biskup lét tjalda kirkju borða þeim, er hann hafði út haft, ok váru þat enar mestu gersemar. Hann hafði út ok pell þat, er hǫkull sá var ór gǫrr, er skarmendingr heitir. Magnús biskup efldi ok mjǫk staðinn í mǫrgum tillǫgum, þeim er lengi hafa mest gœði at verit, bæði staðnum ok svá þeim, sem hann hafa síðan varðveitt. Hann keypti til staðarins í Skálaholti Árnes ok Sandártungu ok nær allar Vestmannaeyjar, áðr en hann andaðiz, ok ætlaði þar at setja munklífi; en honum endiz eigi til þess líf. En þá er Ketill biskup var nú orðinn vel sjautugr at aldri, þá fór hann til alþingis ok fal sik undir bœnahald allra lærðra manna á prestastefnu, ok þá bauð Magnús biskup honum heim með sér í Skálaholt til kirkjudags síns ok brullaups þess, er þá skyldi vera. Sú veizla var svá mjǫk vǫnduð, at slík eru sízt dœmi til á Íslandi; þar var mikill mjǫðr blandinn, ok ǫll atfǫng ǫnnur sem bezt mátti verða. En fǫstudags aptan fóru biskupar báðir til laugar í Laugarás eptir náttverð. En þar urðu þau tíðindi, at þar andaðiz Ketill biskup, ok þótti mǫnnum þat mikil tíðindi. Mikill hryggleiki var þar á mǫrgum mǫnnum í því heimboði, þar til er biskup var grafinn ok um hann búit. En með fortǫlum Magnúss biskups ok drykk þeim enum ágæta, er menn áttu þar at drekka, þá urðu menn skjótara afhuga hǫrmum sínum en elligar mundi. En eptir þat var korinn til biskups at Hólum Bjǫrn Gilsson, ok fór hann útan með bréfum Magnúss biskups til Áskels erkibiskups, ok var Bjǫrn vígðr til biskups næsta dag eptir krossmessu á vár ok fór út hingat et sama sumar, ok var biskup at Hólum XV vetr.
En þá XV vetr váru liðnir frá andláti Þorláks biskups Rúnólfssonar, en Magnús biskup hafði verit XIV vetr, þá brast sú óhamingja á Íslandi, at eigi hefir ǫnnur þvílik verit at mannskaða, þá Magnús biskup hafði farit yfir Vestfjǫrðu ok var í Hitárdal um Michaelismessu. En enn næsta dag eptir messudaginn, þá kom þar eldr í bœinn um náttmál, ok varð biskup eigi fyrr varr við, en honum þótti eigi óhætt út at ganga, ok var sem hann vildi eigi bæði gera, at flyja ógn dauðans, er hann sá þá nálgaz, en hafa þess áðr beðit jafnan almáttugan guð, at hann skyldi þat líflát spara honum til handa, er honum þœtti sér í því lǫng sín píning. Magnús biskup lét þar sitt líf í húsbruna, ok með honum II menn ok LXXX. Þar andaðiz Tjǫrvi prestr Bǫðvarsson, er ávalt hafði honum þjónat í hans biskupsdómi. Þar létuz VII prestar aðrir ok allir gǫfugir. Lík biskups ok Tjǫrva váru náliga óbrunnin ok váru bæði fœrð í Skálaholt, ok þá váru sendir skynsamir menn í Fljótshlíð, Páll prestr Sǫlvason ór Reykjaholti ok Guðmundr Koðransson, at segja þessi tíðindi Halli Teitssyni ok Eyjólfi Sæmundarsyni ok ǫðrum hǫfðingjum, er at veizlu váru með honum. Þeir fóru strax í Skálaholt; en vestan kom með lík biskups ok Tjǫrva: Guðmundr prestr Brandsson ok Snorri Svertingsson ok fleiri virðuligir menn, ok kómu í Skálaholt á Díonysius messu. En Gereonisdag váru líkin niðrsett hjá greptri enna fyrri biskupa, ok hefir vætr meirr til óyndis hagat en þá, er menn urðu svá nauðskilja, at náliga varð hverr við sinn ástvin at skilja, í Hitárdal.
Magnús var vígðr til biskups af Ǫzuri erkibiskupi á dǫgum Analecti páfa, á dǫgum Haralds konungs gilla ok Magnúss Sigurðarsonar Nóregskonunga. Þá var hann vetri meirr en hálffertugr. En hann andaðiz í húsbruna í Hitárdal fimta dag viku, einni nótt eptir Michaelismessu. Þá var liðit frá hingatburði Christi XI hundruð vetra XL ok einn vetr; þá hafði hann XIIII vetr verit biskup.
Meðan Magnús var biskup, þá sviku bœjarmenn Harald gilla, ok þá fellu þeir Magnús konungr Sigurðarson ok Sigurðr slembidjákn. Þá varð víg Þóris Steinmóðssonar ok andlát Ǫzurar erkibiskups ok [Hrafns] Úlfheðins sonar lǫgsǫgumanns ok Finns lǫgsǫgumanns ok Henriks Englakonungs, ok mart annat varð á hans dǫgum, þat er mikil tiðindi váru í. Eptir andlát Magnúss biskups, et næsta sumar, varð at kjósa mann til biskups, ok fór útan Hallr Teitsson, ok mælti allsstaðar þeira máli, sem hann væri ávalt allsstaðar þar barnfœddr, sem þá kom hann. Hallr andaðiz í Trekt, þá þeir fóru aptr, ok var eigi vígðr til biskups. En þá er út spurðiz andlát Halls Teitssonar til Íslands, ok menn spurðu þat, at þá mundi enn þurfa kjósa biskup, þá váru þat allra manna kjǫr, sem ráða áttu, með forsjá Bjarnar biskups á Hólum, at menn kuru til biskups norðlenzkan mann, þann er Klængr hét, ok var Þorsteinsson ok Halldóru Eyjólfsdóttur.
Klængr Þorsteinsson var vænn maðr at áliti, ok meðalmaðr at vexti, kvikligr ok skǫruligr ok allgǫrr at sér ok ritari góðr, ok enn mesti lærdómsmaðr. Hann var málsnjallr ok øruggr at vinfesti, ok et mesta skáld. Hann hafði verit með Katli biskupi ok hafði hann í mǫrgu lagi hans háttu góða. Klængr fór útan et sama sumar, sem hann var til biskups korinn, með bréfum Bjarnar biskups, á fund Áskels erkibiskups, ok vígði hann Klæng til biskups XII nóttum eptir Máríumessu á vár, ok et sama sumar eptir fór hann til Íslands, ok var þá kominn frá Róm sunnan, ok allt útan ór Bár, Gizurr Hallsson, [ok] fór út með honum; ok áttu þá menn at fagna tveim senn enum mestum manngersemum á Íslandi. Á tveim skipum kómu út stórviðir, þeir er Klængr biskup lét hǫggva í Nóregi til kirkju þeirar, er hann lét gera í Skálaholti, er at ǫllu var vǫnduð fram yfir hvert hús annat, þeira er á Íslandi váru gǫr, bæði at viðum ok at smíði. En er biskup kom til stólsins í Skálaholti, þá varð hann þegar svá vinsæll við alþýðu, at jafnvel unnu honum þeir menn hugástum, er hann hafði skamma stund at stóli setit, er heldr hǫfðu við honum horft í sínum huga. Er þat eigi kynligt, þó at svá yrði, þvíat hann var svá stórlyndr ok stórgjǫfull við vini sína, en ǫrr ok ǫlmusugóðr við fátœka menn. Linr ok lítillátr var hann við alla, kátr var hann ok keskifimr, ok jafnlyndr maðr við vini sína, svá at þangat var til allra órlausna at sjá, er hann var, meðan hann var at stólnum, hverskyns er við þurfti. Hann lét þegar taka til kirkjusmíðar, er hann hafði einn vetr at stólnum setit. Svá sýndiz ǫðrum mǫnnum tillǫg vera mikil til kirkjugerðar at hverjum misserum, bæði í viðarfǫngum ok smíðakaupum ok mannhǫfnum þeim, er þar fylgðu, at svá þótti skynsǫmum mǫnnum, sem ǫll lausafé þyrfti til at leggja, þau er til staðarins lágu í tíundum ok ǫðrum tillǫgum. Búit þurfti í annan stað svá mikilla tillaga við at hverjum misserum, fyrir sakir folksfjǫlða ok gestrisni ok annarrar atvinnu, [at] svá þótti, sem þar mundi þurfa til alla lausa aura, þá er staðr átti. Í þriðju grein hafði hann svá veizlur fjǫlmennar ok stórar fégjafir við vini sína, er bæði váru margir ok gǫfugir, at þar þurfti náliga ógrynni fjár til at leggja. En almáttugr guð, er allt gott gefr af sér, lét ǫngvan þann hlut skorta, er þurfti at hafa, bæði til kirkjugerðar ok annarrar atvinnu, þeirar er biskup vildi láta hafa, meðan hann lifði. Þessir váru hǫfuðsmiðir at kirkjunni í Skálaholti: Arni, er kallaðr var hǫfuðsmiðr, ok Bjǫrn enn hagi Þorvaldsson; Illugi Leifsson telgði ok viði. En þá kirkjan var algǫr, orti Rúnólfr biskupsson vísu þessa:
«Hraust es hǫll sú, ’s Kriste
hugblíþom lét smíþa —
góp es rót und rǫþom,
ríkr stjórnare, — slíkom.
Gipta vas þat, ’s gerpe
Guþs rann íugtanne;
Petr hefer eignaz ítra
Arna smíþ ok Bjarnar.»
Klængr biskup var svá mikill málafylgismaðr, ef hann var at sóttr til ásjár, at hann var bæði hǫfðingi mikill sakir vizku ok málsnilli; honum váru ok landslǫgin í kunnara lagi. Af því hǫfðu þeir hǫfðingjar allan hlut mála, er biskup var í fylgi með; var ok engi sú gerð um stórmál, at eigi væri Klængr biskup til hverrar tekinn. Þeir váru ok hans vinir traustastir, er mest váru virðir á Íslandi: Jón Loptsson ok Gizurr Hallsson. Klængr biskup átti ok gjafavíxli við ena stœrstu hǫfðingja í ǫðrum lǫndum, þeim er í nánd váru; ok af slíkum hlutum varð hann vinsæll, bæði útanlands ok innan. En þá er kirkja var gǫr í Skálaholti, svá biskupi þótti hon til vígslu fallin, þá gerði biskup veizlu mikla ok ágæta vinum sínum, ok bauð þangat Birni biskupi ok Nikulási ábóta, ok mǫrgum hǫfðingjum, ok var þar enn mesti fjǫlði boðsmanna; þeir vígðu báðir kirkju í Skálaholti, Klængr ok Bjǫrn, annarr útan, en annarr innan, ok helguðu báðir Petri postula, svá sem áðr hafði verit, en Nikulás ábóti hafði formæli. Þat var á degi Viti píningarvátts. En eptir tíðir bauð Klængr biskup ǫllum þeim mǫnnum, er við kirkjuvígslu hǫfðu verit, at hafa dagverð, þeim er sér þótti þat betr gegna, ok var þat enn gǫrt meir af stórmennsku enn fullri forsjá, af því at á einn veg reyndiz þat ávalt, at eiga undir mǫrgum heimskum, er einn vitr maðr má vel fyrirsjá með stillingu, ok mátti þar ok þá mikit at raun um þat komaz, fyrir því at eigi hǫfðu þar færri menn dagverð enn VII hundruð, ok urðu tillǫg með óhœgindum áðr létti; en veizla var allvirðulig, at ǫllum þeim mǫnnum [þótti], er þangat var boðit, ok váru þeir allir, er virðingamenn váru, með stórum gjǫfum á burt leystir. Klængr biskup lét prýða, þat mest hann mátti til fá, kirkju þá er hann lét gera at Skálaholti, unz hon var at ǫllu búin. Hann lét gera gullkaleik ok setja gimsteinum ok gaf kirkjunni ; hann lét ok rita tíðabœkr miklu betri, en áðr váru. Sú var ǫll íðja hans senn: at kenna prestlingum ok ritaði ok sǫng psaltara, ok mælti þó allt þat, er nauð bar til. Meinlátsamari var hann í mǫrgu lagi en aðrir biskupar hǫfðu verit, í vǫkum ok fǫstum ok klæðabúnaði; hann gekk opt berfœttr um nætr í snjóum ok frostum. Þá er Klængr hafði X vetr biskup verit, þá andaðiz Bjǫrn biskup at Hólum tveim nóttum eptir Lúkasmessu, þá er hann hafði XV vetr biskup verit. En sumarit eptir var korinn Brandr prestr Sæmundarson, ok hafði hann útan með sér bréf Klængs biskups á fund Eysteins erkibiskups, ok var hann vígðr til biskups Máríumessudag enn síðara, ok var í Bjǫrgvin um vetrinn ok svá Jón Loptsson; en síðan fór biskup út um sumarit eptir, ok settiz á biskupsstólinn á Hólum, sem hann var til vígðr.
Klængr biskup helt allt til elli vegsemð sinni ok vinsælðum, svá at allir virðu hann mikils, þeir er mest váru verðir. En er hann tók at eldaz, þá sótti at honum vanheilsa mikil, ok tók í fyrstu fœtr hans at opnaz af kulða ok meinlætum ok óhœgindum þeim, er hann hafði haft. En er hann tók at mœða bæði elli ok vanheilsa, þá sendi hann útan bréf sín til Eysteins erkibiskups, ok bað hann leyfis, at hann skyldi nú af hendi at selja landsfjǫlskyldir biskupsdóms síns, ok at taka annan til biskups í staðinn, eptir dœmum Gizurar biskups. En þau orð kómu aptr af erkibiskupi, at í hans leyfi skyldi biskup kjósa ok senda útan, en hann skyldi halda upp tíðagerð ok kenningu, meðan hann væri til fœrr, þótt hann væri eigi fœrr til yfirferða. Klængr biskup fór til alþingis, ok sótti þá at hǫfðingja, at maðr væri til biskups korinn, ok var þat allra manna ráð, at hann skyldi kjósa þann, sem hann vildi, en hann kaus Þorlák Þórhallsson, er þá var ábóti í Þykkvabœ; ok var þat mikil gæfa Klængs biskups, er hann kaus þann mann eptir sik, er nú er sannheilagr, ok allir mega vita, at aldrigi hefir fyrrmeirr neinn maðr at því reynzt á Íslandi, nema enn heilagi Þorlákr biskup, er þá var til biskups korinn. En þó hafði Klængr biskup staðarforráð þau misseri, ok var þó óhœgt fyrir at ráða, þvíat þá lágu ǫngvar gjafir til staðarins, en afvinna varð engu minni. Klængr biskup seldi sjálfr af hendi staðarins forráð ok fekk þau í hendr Þorláki biskupi, ok þeim mǫnnum, er hann keri til með sér; en en síðustu misseri, er Klængr biskup lifði, reis hann náliga ekki ór rekkju, ok bjóz eptir því við andláti sínu, sem hverr vitr maðr mundi sér helzt kjósa í lǫngum vanmætti. Klængr var vígðr til biskups á dǫgum Eugeni páfa af Áskeli erkibiskupi ok á dǫgum Eysteins ok Sigurðar Nóregskonunga; hann hafði þá VII vetr ens fimta tugar ok var biskup XXIV vetr. Hann andaðiz þrim nóttum eptir Mathíasmessu, ok berr svá ártið hans, en IIII ef hlaupár er [eigi], þá var þváttdagr í ymbrudǫgum um langafǫstu; þá var liðit frá hingatburði Christi at áratali MCLX ok IX ár, ok var hann grafinn hjá enum fyrrum biskupum; en Þorlákr ábóti stóð yfir honum, bæði yfir hans greptri ok yfir hans andláti; ok bar honum allskonar giptusamliga til, er slíkr maðr skyldi yfir honum standa bæði lífs ok ǫnduðum, sem nú reyniz fyrir guði enn sæli Þorlákr biskup.
Mǫrg urðu stór tíðindi, meðan Klængr var biskup, þóat ek geta hér eigi margra. Þá varð fyrst fráfall þeira brœðra Gillasona, Nóregskonunga, Sigurðar fyrst, en þá Eysteins, en síðast Inga, ok andlát Jóns erkibiskups, ok fall Hákonar herðibreiðs, ok andlát Bjarnar biskups á Hólum. Á dǫgum Klængs biskups var píndr enn heilagi Thomas erkibiskup í Englandi, ok á hans dǫgum kom annat sinn upp eldr í Heklufelli. Þá varð ok jarðskjálfti sá, er mannskaði varð af. Þessir menn ǫnduðuz íslenzkir, meðan Klængr var biskup: Jón Sigmundarson ok Hreinn ábóti, Páll Þórðarson ok Guðmundr Ketilsson, Bjarnheðinn prestr Sigurðarson ok Beinir bróðir hans; víg Helga Skaptasonar; ok Nikulás Sigurðarson var þá felldr í Þrándheimi. Nú má oss sýnaz, sem eigi hafi slíkr skǫrungr verit á Íslandi fyrir margar sakir, sem Klængr biskup var; viljum vér þat ok ætla, at hans rausn muni uppi vera, meðan Ísland er byggt.
Nú er komit at frásǫgu þeiri, sem segja skal frá enum sæla Þorláki biskupi, ok er þessi saga her samin til skemtunar góðum mǫnnum, til frásagnar, sem aðrar þær, er hér eru fyrr ritaðar. En svá vel sem frásǫgn ferr frá hverjum þeira, þá eru þó engi dœmi fegri í alla staði, en frá þessum enum dýrðliga guðsvin er at segja, Þorláki biskupi, er at réttu má segjaz geisli eða gimsteinn heilagra, bæði á þessu landi ok svá annarsstaðar um heiminn. Hann má at sǫnnu kallaz postuli Íslands, svá sem enn heilagi Patrekr biskup kallaðiz postuli Írlands, þvíat þeir frǫmðu verk postula sjálfra í sínum kenningum ok þolinmæði bæði við óhlýðna menn ok rangláta.
Источник: Kristni saga. Þáttr Þorvalds ens víðfǫrla. Þáttr Ísleifs biskups Gizurarsonar. Hungrvaka. Herausgegeben von B. Kahle. Altnordische Saga-Bibliothek, 11. Halle, 1905.
OCR: Tim Stridmann.