Á dögum Magnúss konungs kom útan af Íslandi til Nóregs sá maðr, er Gísl hét. Hann var sonr Illuga Þorvaldssonar, Tindssonar. Tindr var bróðir Illuga svarta.
Gísl var sautján vetra gamall, þá er hann fór til Nóregs. Hann lét lítit yfir sik ok var löngum hljóðr. Hann tók sér vist með ríkum manni, er hét Hákon á Forborða. Gísl lét fátt til sín taka um vetrinn ok var aldri glaðr.
Hákon mælti eitt sinn til Gísls: „Ek hefi hugleitt skaplyndi þitt, ok sýnist mér þú jafnan með miklum áhyggjusvip, ok mun vera annat hvárt, at þú býst við stórræðum nökkurum, ella eru þér stórir hlutir á höndum. Nú seg mér, hvat þér býr í skapi, ok þótt þú eigir um stórt at ræða, mun ek mega leyna. En ef þú vill eigi segja mér ok farir þó svá heðan til nökkurra stórvirkja, þá mun mér þat illa líka.“
Gísl svarar: „Þú getr rétt, ok skal ek segja þér satt af. Maðr heitir Gjafvaldr, ok er mér sagt, at nú sé hirðmaðr konungs. Gjafvaldr var at drápi föður míns ok veitti honum banasár, svá at ek sá upp á út á Íslandi, með Þormóði Kollasyni, mági sínum. Nú em ek því kominn hér til lands, at ek ætla at fá hefnt föður míns eða liggja hér drepinn.“
„Sú er óvæn ætlan,“ segir Hákon, „því at Gjafvaldr er með Magnúsi konungi í miklum kærleikum, ok mun útlendum manni eigi hægt at ná honum. En ekki skal ek gera þér til óliðs.“
Magnús konungr sat þann vetr í Niðarósi ok Gjafvaldr með honum, vel virðr. Gísl fór til bæjarins ok gerði þat bragð á með ráði Hákonar, húsbónda síns, at hann lét steypa heitu vaxi í andlit sér ok lét þar harðna á. Var hann þá vanheiligr at sjá. Hann sat um Gjafvald, ok fengust honum eigi hæglig færi á.
Þat var einn þváttdag, at Gísl stóð við stræti nökkut snemma dags, ok heyrði hann gný mikinn. Hann sá, hvar Magnús konungr fór ok sveit mikil manna með honum. Þar sá hann Gjafvald.
Þá gekk kona út ór garði einum ok hafði barn í faðmi. Þar var Helga Þormóðsdóttir, kona Gjafvalds. Hon kallaði á hann, ok gekk hann til fundar við hana, en konung ok sveitina bar undan fram.
Síðan gekk Gjafvaldr at strætinu við annan mann. Þá sneri Gísl í móti honum ok hjó til hans. Kom höggit á öxlina. Hljóp höndin niðr, en gekk eigi af. Gjafvaldr snerist við honum. Gísl hjó þá á aðra öxlina, ok fór þat sár nær því sem it fyrra. Fell þá Gjafvaldr.
Gísl hljóp ofan á bryggjurnar, þar sem flaut einn bátr hlaðinn skíðum. Hét sá maðr Þorsteinn, íslenzkr, lítill vexti, er átti bátinn. Gísl hljóp út á bátinn til Þorsteins, ok svörfuðust skíðin útanborðs, en hann reri yfir til Bakka.
Ok er þeir kómu á ána miðja, stóð Gísl upp ok kallaði á bryggjurnar: „Sár þau,“ segir hann, „er fengit hefir Gjafvaldr, hirðmaðr Magnúss konungs, ef at sárum gerist, en víg, ef at vígi gerist, lýsi ek mér á hendr. Hét ek Vígfúss í morgin, en í kveld væni ek, at ek heita Ófeigr.“
Síðan lendu þeir upp frá Bakka, ok hljóp Gísl þar á land. Þá var blásit í bænum ok farit at leita mannsins bæði á skipum ok landi. Hann fannst í hrísum nökkurum ok var færðr til bæjarins. Konungsmenn kenndu Þorsteini, at hann hefði flutt Gísl yfir ána, ok gáfu honum sök á, sögðu hann ok dauða verðan.
Þá mælti Gísl: „Gefið honum ekki sakar á því, er hann er engu af valdr.“
Gísl greip til Þorsteins, er hann gekk hjá honum. Var hann svá lítill, at hann tók varla undir hönd honum.
Gísl varp honum á loft annarri hendi ok mælti: „Sjáið nú hér til,“ segir hann, „hvat mundi veslingr þessi varða mér bátinn, ef ek vilda til sækja, er ek veifi honum sem barni. Látið hann fara í friði, því at hann er saklauss.“
Þeir gerðu svá ok sögðu, at Gísl talaði vel ok drengiliga. Gísl var settr í fjötr þann, er gera hafði látit Haraldr konungr Sigurðarson ok engi maðr hafði ór komizt. Hann sat í jarðstofu einni, er kona nökkur átti völd á.
Þá var fjölmenni mikit í bænum. Þar váru þrjú Íslandsför. Réð fyrir einu skipi Teitr, sonr Gizurar byskups. Þar var þá ok Jón prestr Ögmundarson, er síðan var byskup at Hólum, ok var eigi færra íslenzkra manna í bænum en þrjú hundruð.
Magnús konungr var ákafareiðr. Sat hann á stefnu ok bæjarbyskupinn með honum, ok þar var Jón prestr. Hann var vinr byskups. Konungr bað drepa manninn. Í því kvað við nónklukka.
Konungr mælti: „Er nú nón? Ok sjái til sólar.“
Svá var þá gert, ok var öndvert nónit.
Þá mælti byskup: „Herra, eiga verðr maðrinn helgarfrið á sér, þótt hann hafi stórt til gert.“
Konungr mælti: „Þetta er prettr yðvarr, ok hafið þér ráðagerð í móti mér.“
„Eigi er þat, herra,“ segir byskup, „en sjáið svá fyrir sem bezt samir.“
Síðan söfnuðust saman íslenzkir menn. Váru þar margir frændr ok vinir Gísls ok ræddu um málit, hverja meðferð hafa skyldi. Sýndist þeim í mikit vandkvæði komit ok urðu eigi á sáttir.
Nú kom dróttinsdagr. Var þá sent til konungs ok sagt, at Gjafvaldr vildi finna hann. Konungr kom á fund hans.
Þá mælti Gjafvaldr: „Nú vil ek skipa, herra, til fjáreigna minna, því at eigi veit, hversu langt tóm til gefr. En biðja vil ek, at þér gefið Gísli grið, því at sköruliga hefir hann hefnt síns föður.“
„Þess er engi ván,“ segir konungr.
Gjafvaldr mælti: „Þat veizt þú, konungr, at mjök lengi hefi ek þér fylgt ok lagt stundum mitt líf fyrir þitt líf ok verit búinn til þess alls, sem þú hefir viljat fyrir mik leggja, hvárt sem var gott eða illa. En nú kann vera, at sjá sé inn síðasti fundr okkarr. Hefi ek nú talat við kennimenn ok gert þeim í kunnleika ráð mitt ok tekit þjónustu, ok segja þeir mér svá, at ek mun vera hjálparmaðr, ef nú fyrirgef ek þat, er við mik er misgert. Nú vænti ek þess, herra, at eigi munir þú byrgja svá fyrir mér himinríki, at sjá sé dauðamaðr.“
„Bezta ferr þér,“ segir konungr.
Gekk hann í brott, en Gjafvaldr andaðist litlu síðar.
Snemma annan dag vikunnar áttu Íslendingar stefnu.
Þá mælti Teitr: „Hér horfist eigi sköruliga á um várt mál, ef samlandi várr ok fóstbróðir mikilsverðr er drepinn. En allir megum vér þat sjá, hversu mikit vandkvæði er at bindast við mál þetta, at sá veðsetr sik ok fé sitt. Nú legg ek þat til ráðs, at vér gefim á konungs dóm. En ef þess skal engi kostr, at maðrinn hafi líf, þá sém vér allir drepnir eða hafim várt mál ella. Viljum vér þeim at fylgja, er formaðr gerist.“
Þeir kváðust allir hann vilja fyr sér hafa ok hans ráðum at fylgja.
Hann segir: „Svá meguð þér ætla, at allir skuluð þér sverja mér eiða, at hvárki sparið þér yðr né fé yðvart til þess, sem ek vil fram fara um þetta mál.“
Þetta gerðu þeir. Eftir þat tóku þeir bað, ok í því var blásit. Hljóp Teitr þegar ór baðinu. Var hann í skyrtu ok línbrókum ok hafði gullhlað um enni, en yfir sér skarlatsskikkju hálfskipta, rauða ok brúna, ok undir grá skinn ok snúit út skinnunum. Þá váru þar saman komnir allir íslenzkir menn. En þat er eigi allt í senn, er blásit er ok menn koma til móts.
Þá mælti Teitr: „Snúum nú þegar at stofunni, þar sem Gísl er, ok verðum fyrri at bragði en konungsmenn.“
Þeir gengu snúðigt eftir strætinu, ok varð af gnýr mikill, en konan hafði gert skjá fyrir stofuna.
Hon hljóp af húsinu ok sagði Gísli: „Mikil óhamingja er þat, er þú komst hér niðr, því at nú fara hér konungsmenn.“
Gísl svarar: „Látum okkr ekki þat angra, fóstra.“
Hann kvað þá vísu þessa:
Kátr skalk enn, þótt ætli
aldrán viðir skaldi,
jörn taka oss at orna,
unda teins, at beinum.
Hverr deyr seggr, en, svarri,
snart 's dreng skapat hjarta.
Prúðr skalk enn í óði
eitt sinn á þrek minnask.
Því næst hjuggu þeir upp hurðina, ok brast við hátt. Þá at eins sá menn, at Gísl kippðist við ok þó lítt. Teitr hjó af honum fjöturinn ok tók hann í sinn flokk, gengu svá til mótsins. Þá gekk öðrum megin at mótinu Sóni gestahöfðingi ok ætlaði þá eftir manninum.
Hann mælti: „Eigi váruð þér nú tómlátir, Íslendingar. Hygg ek nú, at þér ætlið yðr dóminn um manninn, en eigi konungi. Er þat ok vel, at þeir ræki minni til, hvat þeir hafa gert þenna morgin, ok reiðzt hefir Magnús konungr um minni mótgerðir en drepinn sé hirðmaðr hans af þeim mörfjöndunum.“
En er þingit var sett, þá stóð upp Sigurðr ullstrengr ok mælti: „Þat ætla ek, at flestir menn munu vita, at veginn er lögunautr várr, Gjafvaldr. Kom maðr af Íslandi útan ok þóttist eiga sakar við hann ok hafði þá atferðina, at hann veitti honum þegar banasár, en leitaði eigi eftir bótum, sem öðrum mönnum er títt. Mun oss svá sýnast, konungsmönnum, at lítit mun fyrir þykkja at bleðja af hirð konungs, ef þessa skal hafa atförina, at höggva niðr hirðina. Má vera, at þeir láti svá ganga allt at höfðinu ok þyrmi eigi heldr konunginum en öðrum mönnum. Nú eru slíkt mikil endemi ok stórrefsinga vert, ok er eigi at bættra, þótt þar sé tíu drepnir af íslenskum mönnum, sem einn er af várum mönnum, ok hegna þeim svá sína ofdirfð, at taka menn ór konungsvaldi.“
Síðan þagnaði hann. Þá stóð upp Teitr byskupsson ok mælti: „Hvárt vill konungr leyfa mér at tala erendi?“
Konungr spurði mann, er stóð hjá honum: „Hverr er sjá maðr?“ segir hann.
Hann svarar: „Herra, þat er Teitr byskupsson.“
Konungr mælti til Teits: „Fyrir engan mun vil ek þér leyfa at mæla, því at öll þín orð, þau er þú mælir, munu mikit spilla, ok væri makligt, at ór þér væri skorin tungan.“
Þá stóð upp Jón prestr Ögmundarson ok mælti: „Vill konungr leyfa mér at mæla nökkur orð?“
Konungr spurði: „Hverr mælir nú?“
Maðrinn svarar: „Prestr sá inn íslenzki, hann Jón.“
Konungr mælti: „Leyfa vil ek þér at tala.“
Þá hóf Jón prestr svá sitt mál: „Guði er þat at þakka, at löndin eru kristin orðin, Nóregr ok Ísland, því at áðr óðu saman menn ok fjandr, en nú gengr fjandinn eigi svá djarfliga í sýn við menn. Fær hann nú menn til at bera fram sín erendi, sem skammt er á at minnast, at fjandinn mælti fyrir munn þessum, er nú talaði. Var fyrst veginn maðrinn einn, en síðan fýsti hann, at drepa skyldi tíu. Ok þat hygg ek, at slíkir menn muni mest at vinna í sinni illgirnð ok vándum fortölum at eyða réttlæti ok miskunn ok öðrum góðum siðum höfðingjanna, en hvetja þá ok hvessa til grimmðar ok glæpa ok gleðja svá fjandann í kristinna manna drápi. En jafnt erum vér, herra konungr, þínir þegnar sem þeir, er hér eru innan lands. Skylduð þér at því hyggja, er settir eruð hér í heiminum höfðingjar ok dómendr yfir fólkinu, at þér berið merking þess dómandans, er koma mun at efsta dómi at dæma alla veröldina. Nú mun yðr, herra, mikit við liggja, at þér dæmið rétta dóma, en eigi ranga, því at til hvers þings ok móts kemr sjálfr almáttigr guð ok hans helgir menn. Vitjar guð góðra manna ok réttra dóma. Svá kemr ok fjandinn ok hans árar at vitja vándra manna verka ok rangra dóma. Ok útan ef mun sá dómandi koma um síðir, er alla hluti mun rétt dæma. Hyggið at nú, herra konungr, hvárr eldrinn mun vera heitari ok langærri, sá lagðr er í eikistokkinn, er gerr er um ofninn, eða hinn sem kveiktr er í þurru limi. Nú ef þú, konungr, dæmir ranga dóma, þá mun þér orpit í þann eldinn, er í eikistokkinn er lagðr, en ef þú dæmir rétta dóma eftir þínu viti, þá er þó ván, at þú skírir þik í hreinsanareldi þeim, er af þurru limi er gerr.“
Svá lauk Jón prestr sinni ræðu. Þá mælti konungr: „Strítt hefir þú talat prestr.“ En ekki fannst þat á, at hann reiddist mjök við.
Þá stóð upp Gísl ok mælti: „Viltu leyfa mér, konungr, at tala lítit erendi?“
Konungr spurði, hverr nú mælti. Honum var sagt.
„Eigi vil ek banna,“ segir konungr.
Gísl mælti: „Þá tek ek þar til máls, at faðir minn var veginn. Váru at því verki Gjafvaldr ok Þormóðr. Þá var ek sex vetra gamall, en Þorvaldr, bróðir minn níu. Várum vit þar við staddir, er faðir minn var drepinn. Þá mælti Gjafvaldr, at okkr bræðr báða skyldi drepa. En eigi er karlmannligra frá at segja, herra, at þá var grátraust í kverkum mér.“
Konungr mælti: „Drengiliga hefir þú þá grátraust á brott fært.“
Gísl mælti: „Þat er satt at segja, herra, at ek hefi lengi í vár setit um Gjafvald. Ok þá tysvar, er mér gáfust helzt færi á, virða ek til kirkjuna í annat sinn, er þetta verk fórst fyrir, en í annat sinn lét ek standa fyrir nónhringing, ok virði ek svá, at því gæfi nónhringingin mér nú líf. En kvæði hefi ek ort um yðr, ok vilda ek hljóð hafa.“
Konungr mælti: „Kveð þú, ef þú vill.“
Hann flutti kvæðit sköruliga, en ekki var þar mikill skáldskapr í því kvæði.
Síðan mælti Gísl til Teits: „Þér hafið sýnt við mik mikinn manndóm, en nú vil ek eigi leggja yðr í hættu lengr. Vil ek ganga á vald Magnúss konungs ok færa honum höfuð mitt.“
„Ger nú sem þú vill,“ segir Teitr.
Tók Gísl þá af sér vápnin, gekk yfir mótfjalarnar ok lagði höfuð sitt í kné konungi ok mælti: „Gerið nú slíkt af höfði mínu, sem yðr sýnist. Kann ek þökk, ef þér vilið gefa mér ok gera mik at slíkum manni, sem yðr sýnist fallit.“
Konungr svarar: „Ráð sjálfr höfði þínu, en gakk inn til borðs í rúm Gjafvalds, tak þar vist ok drykk ok halt slíka þjónustu, sem hann hefir haft áðr. Geri ek þetta mest fyrir bæn Gjafvalds, vinar míns. En nú gangi átta íslenzkir menn til festu. En ek geri fyrir víg Gjafvalds sextán merkr gulls. Skal gefast upp helmingr fyrir sakar, en sína mörk gjaldi hverr yðvarr festumanna.“
Þeir þökkuðu konungi, ok sættust at því. Þá mælti konungr til Jóns prests: „Vel virðist mér þitt formæli. Hefir þú af guðs hálfu talat. Vilda ek gjarna vera undir þínum bænum, því at þær munu mikit mega við guð, því at ek trúi, at saman fari guðs vili ok þinn.“
Hann játti konungi bæn sína. Ok einn dag, er Jón prestr gekk at stræti, mælti maðr til hans: „Gakk inn í herbergit. Sigurðr ullstrengr vill finna þik.“
Hann gerði svá. Sigurðr mælti: „Eigi veit ek, prestr, nema orðin þín hafi bitit mik, því at ek em sjúkr, ok vilda ek, at þú syngir yfir mér.“
Hann gerði svá ok signdi hann. Þá mælti Sigurðr: „Mikit megu orð þín, bæði hörð ok góð, því at nú er mér gott.“
Sigurðr gaf Jóni presti góðar gjafar, ok skilðust þeir vinir. Þessi Sigurðr lét fyrst setja munklífi í Niðarhólmi ok gaf þar til stórar eignir.
Eftir þetta fóru þeir til Íslands, Jón prestr ok Teitr byskupsson. Gerðist Teitr ágætr maðr ok varð skammær. En Jón prestr varð byskup at Hólum ok er nú sannheilagr.
Источник: Íslendinga sögur. Guðni Jónsson bjó til prentunar. Bd. II: Borgfirðinga sögur.
Текст с сайта Heimskringla