Smákaflar ok brot

1. Úr Íslendinga sögu í Reykjarfjarðarbók.

195. … Þeir mæltu þá mikit við sendimenn Þórðar, at hann skyldi eigi finna Gizur jarl, en Krákr gerði eigi svá. Var hann tekinn ok færðr jarli. Tóku þeir hann á Hafsteinsstöðum, ok bar jarl þat at Kráki, at hann hefði farit með njósn eða nökkur óráð í móti jarlinum. Hann synjar þess mjök. Síðan var hann barðr ok bundinn á stiga ok svá afhýddr, at menn þóttust engan mann sét hafa meir hýddan eða hræddan. Ok veit jarl eigi gerr af Kráki, hvert hans erendi var. Mæltu þá jarlsmenn, at þessi maðr myndi fyrr sagt hafa slíkt, sem jarli þótti ván um hans erendi, en taka þvílíka meiðing.

Jarl mælti: „Þótt þér ætlið, at ek ljúga, en hann segi satt, þá hefir hann allt at einu með nökkut illt farit. En nú skal hann at sinni fara hvert, er hann vill, fyrir mér.“

Setr Krákr þá söðul á hest sinn. En þeir rannsaka allan hans reiðing ok allan hans klæðnað ok þing ok finna þar ekki. Nú býst hann, ok eru þeir þar hjá honum. Hann bregðr þá knífi litlum, er hann hafði, gengr at ok sprettir söðulgjörðunum ok léttir söðlinum upp af þófanum. Ok undir söðulfjölinni sprettir hann upp speldi, tekr þar upp bréfit. Biðr nú fá jarlinum, ef honum er forvitni á at vita, hvat á er.

Jarl mælti, er hann hafði lesit: „Þegar vissa ek, er ek sá hann, at hann myndi með illu fara, ok verði hann nú á brottu sem skjótast.“

Þeir bræðr riðu heiman ok kómu til Staðar. Kálfr mælti, er þeir jarl töluðu tveir, bað jarl vera varan um sik, „því at ek veit, hvat ek segi, ok má ek þó framar segja, ef ek vil.“

Jarl mælti: „Svá má vera, en hygg at því, frændi, nær þat skarð verðr bætt í ætt þinni, ef ek em ór höggvinn.“

Við þat skildu þeir …

2. Samsteypukafli í Króksfjarðarbók.

Nú er at segja frá Hallvarði gullskó. Brátt er hann kom út, fór hann at finna jarl ok fiutti djarfliga konungs erendi fyrir honum. Jarl tók því vel ok kvaðst þar skyldu mikla stund á leggja, eftir því sem konungr hafði orð til sent. Hallvarðr fór til vistar í Reykjaholt. Þeir jarl fundust um haustit, eftir því sem þeir höfðu áðr rætt, ok sóru þá nökkurir bændr konungi trúnaðareiða ok þeir sumir, er áðr höfðu mjök í móti staðit.

Jarl sat um vetrinn fyrir norðan land, ok átti hann þá tal við bændr, hvert ráð fyrir skyldi gera þeim áköllum, er hann vissi, at konungsmenn fóru með ok hann hafði konunginum heitit. Fór þá upp allt it sanna, hverju hann hafði konunginum játat. Var þá þat ráð fyrir gert, at bændr hétu jarli stórfé at leysa þat vald, er á var kallat. Hétu sumir tveim hundruðum, sumir einu hundraði, sumir tólf aurum, sumir muni minna.

Ok er Hallvarðr spurði þetta, segir hann, at konungrinn vildi eigi, at bændr væri píndir til svá mikils fégjalds. Segir hann, at konungrinn vildi hafa hlýðni af bóndum ok slíkan skatt af landi, sem þeim yrði sízt afarkostr í at gjalda, ok hét þó þar í móti hlunnindum ok réttarbótum. Hallvarðr flutti ok konungsmál við Vestfirðinga ok kom því svá, at allir hétu at koma til Þórsnessþings um várit ok sverja konunginum þar land ok þegna. Var þetta þá ritat norðr til jarls ok neitt öllum þeim álögum, sem áðr hafði hann samit við bændr norðr þar.

En er jarl varð víss þessa, þá stefndi hann bóndum til Hegranessþings ok lét þar nökkura menn sverja konungi land. En Hrafn Oddsson kom eigi til Þórsnessþings, ok því fór Hallvarðr eigi þangat.

Var þá þessu máli skotit til alþingis, ok drógu allir inir stærstu menn í Vestfjörðum saman stórflokka, er leið at þingstefnunni. Þeir sendu menn á fund þeira bræðra, Lofts ok Sighvats Hálfdanarsona, ok svá Andréassonum, at þeir skyldi ríða til þings með öllum afla sínum fyrir austan Þjórsá. Þorvarðr Þórarinsson hafði ok heitit at koma með Austfirðingum.

Gizurr jarl fjölmennti mjök norðan um land. Reið á þing með honum Ásgrímr Þorsteinsson, ok myndi jarl eigi hafa færa en tólf hundruð manna.

Hrafn fjölmennti ok mjök vestan, ok reið með honum á þing Hallvarðr gullskór, Einarr Vatnsfirðingr, Vigfúss Gunnsteinsson, Sturla Þórðarson ok nær allir inir beztu bændr ór Vestfjörðum, ok myndi þeir hafa sex hundruð manna.

Segir Hallvarðr þá, at flokkar váru saman dregnir fyrir vestan heiðar ok höfðu allir heitit at ganga undir skatt ok konungsmál ok ætluðu at ríða til þings ok flytja þar konungsmál, ef eigi gengi ella við.

Ok er jarl spurði þetta, átti hann tal við vini sína ok ráðagerðir. En er því tali lauk, flutti jarl konungsmál bæði við Norðlendinga ok Sunnlendinga, bað þá til góðum orðum, en kallaði fjörráð við sik, ef eigi gengi þeir undir. Þetta varð auðfluttast við Norðlendinga.

Eftir þetta var skipuð lögrétta, ok sóru þessir bændr fyrir Norðlendingafjórðung: Ásgrímr Þorsteinsson, Hallr kvistr, Guðríkr, — ór Eyjafirði: Hallr af Möðruvöllum, Þorvarðr ór Saurbæ, Guðmundr frá Hrafnagili, — ór Skagafirði sóru þessir: Geirr auðgi Þorvaldsson, Kálfr ok Þorgeirr Brandssynir, — fyrir vestan Vatnsskarð: Bjarni af Auðkúlustöðum, Sigurðr ór Hvammi, Illugi Gunnarsson. Sóru ok af Sunnlendingafjórðungi fyrir utan Þjórsá Hákoni konungi land ok þegna ok ævinligan skatt með slíkum skildaga, sem bréf þat váttar, er þar var eftir gert.

Á því þingi sættust þeir Gizurr jarl ok Hrafn. Váru þá tryggðir veittar. Gizurr jarl gekk þar til, Hrafn ok Sturla, sonr hans, ok tókust þeir í hendr fyrir kirkjudurum á alþingi. Var þar við Sigvarðr byskup ok Brandr ábóti ok nær allr þingheimr.

Síðan reið jarl af þingi ok suðr í Laugardal ok helt þar saman flokkinum um hríð.

Sigvarðr byskup reið vestr til Borgarfjarðar ok með honum Hallvarðr ok Hrafn ok fundu Vestfirðinga á Þverárþingi, ok gengu þá Vestfirðingar undir þvílíka eiða sem aðrir menn. Sóru fyrst formenn: Hrafn, Sighvatr Böðvarsson, Sturla Þórðarson, Einarr Þorvaldsson, Vigfúss Gunnsteinsson ok þrír bændr með hverjum þeira. Þrír bændr sóru ok fyrir Borgfirðinga.

Eftir þessa fundi höfðu allir íslendingar gengit undir skatt við Hákon konung ór þremr f jórðungum fyrir utan Sunnlendinga fyrir austan Þjórsá ok allan Austfirðingafjórðung.

Hallvarðr gullskór fór utan um sumarit af Íslandi ok fann Hákon konung í Björgyn ok segir honum þau tíðendi, at íslendingar hefði svarit Hákoni konungi ævinligan skatt. Konungr þakkaði honum sína ferð vel. Þá fór ok utan með honum Sighvatr Böðvarsson ok Sturla, sonr Hrafns Oddssonar.

Þá kom ok af Íslandi Brandr ábóti Jónsson at orðsendingu Einars erkibyskups. Fór hann norðan til Þrándheims ok fann þar erkibyskup, ok tók hann allvel við honum. Var hann með erkibyskupi um vetrinn í góðu yfirlæti. Þá var með honum Árni Þorláksson, er síðar var byskup í Skálaholti, ok var hann þá djákn at vígslu.

Um várit í föstu átti Einarr erkibyskup tal við kórsbræðr í Kristskirkju ok talaði um byskupskosning á Íslandi, ok kom þat ásamt með þeim at kjósa Brand ábóta til byskups. Ok þann sama dag var hann kosinn af erkibyskupi ok kórsbræðrum með ráði Hákonar konungs ok Magnúss konungs.

Þá váru ok utan komnir ór curia Gillibert ok þeir menn, sem með honum höfðu farit. Sögðu þeir þau orð páfans, at hann gaf í vald erkibyskups byskupskosning í Hamri ok þó með því móti, at hann skyldi engan annan til kjósa en Gillibert, eftir því sem konungs vili var til.

Inn fjórða dag [nonas] martii-mánaðar vígði Einarr erkibyskup þá báða til byskupa, Gillibert til Hamars, en Brand til Hóla á Íslandi. Váru þeir við Pétr byskup af Björgyn ok Þorgils byskup af Stafangri.

3. Úr Þórðar sögu kakala í Króksfjarðarbók.

21. …

Um vetrinn á níuviknaföstu reið Tumi heiman af Hólum norðr til Hrútafjarðar. Tók Ásbjörn þá upp fyrir honum, at hann skyldi vinna nökkurt stórvirki, ok kvað þá eigi mundu þykkja minna um hann vert en Þórð, bróður hans. Þeir váru ellifu saman, fyrst Tumi ok Ásbjörn, Grímr ok Þorkell bræðr, Björn kægill, Bitru-Keli, Bárðr, Einarr Oddason, Húnbogi svínsbógr, Bergþórr Snorrason, Vestliði Bassason.

Þeir riðu til Hrútafjarðar ok ætluðu at Magna, en er þeir kómu til Fagrabrekku, þá ræddi Tumi um, at hann vildi þar eftir verða.

Þeir spurðu, hverju sætti.

„Því at fyrirmaðrinn mun látast,“ sagði hann.

Þat eitt mælti hann spámæli. — En þar var hann eftir í hlöðu.

En þeir Ásbjörn ok Björn riðu til Miðfjarðar til Línakradals á þann bæ, er í Múla heitir. Þar bjó sá maðr, er Magni hét. Hann var löngum heimamaðr með Kolbeini á Flugumýri. Plafði hann þar verit um jólin. En er hann fór heim, gaf Kolbeinn honum einn inn bezta hest, gráan at lit, ok skyldi hann halda njósnum til Þórðar, þegar ef hann hrærðist nökkut á Vestfjörðum. Þeir tóku hús á Magna ok brutu upp hurð ok gengu inn. Þeir urðu varir við manninn, er undan þeim fór, en myrkt var í húsunum. Magni komst út ok hljóp af túninu. Björn kægill komst á þann hest gráan, er Kolbeinn hafði gefit honum Magna, en þeir hlupu sumir eftir honum. Björn komst fyrir hann, ok gafst hann þá upp ok fekk honum sverðit. Þá kom Ásbjörn eftir ok tók sverðit af Birni ok hjó Magna banahögg. Síðan kom at Vigdís Markúsdóttir, kona hans. Ásbjörn þerrði sverðit blóðugt á klæðum hennar, en hon bað þeim margra fyrirbóna ok bað guð hefna þeim skjótt sína mótgerð.

Eftir þat riðu þeir Ásbjörn brott ok spurðu, at njósnarmaðr Kolbeins var á Torfustöðum. Sá hét Ásgeirr. Riðu þeir þangat ok brutu upp útidurahurð, ok hljóp Ásbjörn inn ok bað tendra ljós. Kollu-Geirr hljóp upp ok greip sinní hendi hvárt, handsax ok spjót, ok lagði hvárutveggja senn til Ásbjarnar. Kom annat lagit í bringuna, en annat í neðanverða brynjuna. Ásbjörn mælti þá: „Takið þér djöful þenna, — hann vill vinna á mér.“ Ásgeirr er tekinn ok leiddr út. Ásbjörn hét þá á sína menn, at nökkurr skyldi til verða at drepa hann. En engi varð til. Ásbjörn snaraði þá buklarafetil at hendi honum. Bað hann þá einhvern mann at halda. En hann brá sverðinu ok segir, at hann skyldi láta höndina, ok hjó síðan, ok kom á handlegginn uppi við öxl. En sverðit renndi með beininu ok skar ór allan vöðvann allt ofan í ölnbogabót. Ásbjörn vildi höggva annat, en BjÖrn bað hann láta svá vera. Var Ásgeirr þá inn borinn ok varð við sár sitt allhraustliga. Kom þar til svá mikil blóðrás, at eigi varð stöðvat, áðr en þeir Ásbjörn riðu í brott.

Ok er þeir Ásbjörn riðu vestr Hrútafjarðarháls, sjá þeir tröll eitt mikit, ok fór þat í svig við þá. Varð þeim sumum ósvipt við, en Ásbjörn hrakti þá þar um. En er þeir riðu inn at Brandagili, sjá þeir eld mikinn brenna í fjarðarbotninum, ok varð þeim þar illt við. En flæðr var at sævar. Var þá eigi reitt yfir vaðal. Var f jörðrinn eigi ruddr af ísum, en þeyr hafði á verit mikill, ok váru vötn í leysingu. Biðu þeir þar lengi um daginn fjörunnar.

En er á tók líða daginn, vildu þeir fyrir hvern mun vestr yfir ána, því at þeim þótti eigi örvænt, nema eftir þeim væri riðit. Ráða þeir nú til vaðlanna ok hverfa aftr. Ríða þeir nú upp með ánni ok finna hvergi þar, er þeim þætti yfir fært. Ásbjörn eggjaði, at þeir skyldi á ríða, ok kallaði þá raga ok kvað ekki áræði með þeim. Björn kvað ána ófæra, því at hon lá á bökkum uppi. En er þeim váru minnst vánir, hleypti Ásbjörn út á ána. En hestrinn missti þegar fótanna, ok rak þegar í kaf hvárntveggja. En er Ásbjörn kom upp, var hann af baki ok helt sér í stigreipin. En þeir, er á landi váru, réttu at honum spjótskaftit. Ok er hann vildi þar til taka, varð honum lauss hestrinn. Drukknaði Ásbjörn þar ok fannst eigi fyrr en um várit eftir.

Síðan riðu þeir förunautar til vaðlanna ok kómust þar yfir um nóttina við illan leik ok fundu Tuma í Fjarðarhorni. Riðu þeir síðan vestr til Dala. Fór Tumi heim á Hóla.

23. …

Annan dag viku riðu þeir í Gilsfjarðarmúla, ok þar særðu þeir til ólífis Jón, son Halls Hallssonar.

Þeir riðu í Garpsdal ok gerðu þar engar óspektir, en þar létu þeir eftir nær sex tigu manna.

Þeir kómu á Gróustaði. Þá mælti kona sú, er Helga hét Jónsdóttir, einmæli við Kolbein. Eftir þat hrökkti hann hestinn ok kvað konuna vel segja.

Þeir fundu fyrir Króksfjarðarmúla Halldór hornfisk ok Ingiríði, konu hans, ok Oláf Brandsson. Gísli Barkarson reið fyrir. Hann bað Halldóri griða ok kvað hann frænda Vigfúss. Kolbeinn spurði hann, hvar njósnarmenn Tuma væri. Halldórr kvað þá vera at Tindum, — „ok munu feigir,“ sagði hann. Þeir lustu Oláf með öxi.

Veðr var kafþykkt ok drífanda, ok mátti skammt sjá.

At Tindum í Króksfirði váru njósnarmenn Tuma með hestvörð, þeir Björn kægill ok Halldórr barmr, Þorkell Árnason. Þeir sváfu í skála ok váru vaktir, er þeir Kolbeinn riðu í tún, ok kómust út. Hljóp Björn inni á hestinn ok reið út ok í fjall upp ok reið í dý ok lét þar hestinn ok rann þeim hvarf. Halldórr komst seint á bak. Var hann veginn við húsin sjálf. En Þorkell Bitru-Keli komst upp í tindinn ok varðist þar drengiliga. Þá kómu sumir á bak honum í skarðit ok vágu hann þar. En er Björn hugði, at flokkrinn myndi um riðinn, sneri hann ór fjallinu ok ætlaði til skips, er hann vissi, at flaut undir bökkunum niðri. Hann hljóp í hendr þeim, ok tók Bersi Tumason hann. Þá kom Kolbeinn at [ok] spurði, hverr þar væri. Þá var Björn kenndr. Kolbeinn bað drepa hann. Óttar snoppulangr vá hann.

Þá riðu þeir til Kambs, ok þá Magnús grið af orðum Halls af Möðruvöllum.

Ríða þeir þá til Bæjar, ok gekk Ari Steinsson út, er hann heyrði gnýinn, ok talaði við Hall Jónsson. Þá hljóp at Þorvarðr matkrákr ok hjó á höndina ok í sundr handlegginn uppi í aflvöðvanum. Ari gekk inn, ok ristu konur klæði af honum. Steinn, faðir hans, sat öðrum megin í bekk ok hafði lagit hendr á víxl á kné sér. Þá kom Matkrákr í stofuna ok hjó með sverði á báðar hendrnar ok af aðra, en önnur loddi við ok varð aldri nýt.

Síðan riðu þeir á Gillastaði, ok þar bjó Halldórr Einarsson. Hann hljóp til vápna, er hann heyrði gnýinn af reiðinni, ok brá sverði, en þeir særðu hann til ólífis. Þaðan riðu þeir til Reykjaness.

24. Á Hólum var þat tíðenda, þá er þeir Þorgeirr kómu með njósnina, sendi Tumi þá Björn á njósn. Hann lét ok flota skipi mildu, er þar var, ok ætlaði þar á at ganga, ef tóm yrði til. Þar var kominn Böðvarr Oddason ok Þórálfr Kolbeinsson með honum, ok váru þeir þá farnir út á Miðjanes. Sendi Tumi þá eftir þeim, ok fóru þeir aftr á Hóla.

Þar var margt manna fyrir, ok gengu þeir til matar um kveldit. Váru menn á húsum uppi á verði, Árni Snorrason ok Þorsteinn djákni tittlingr. En er þeir höfðu matazt um hríð, þá kallar Árni, at menn riði innan frá Miðhúsum. Tumi kvað þá Björn mundu þar fara. Þá var kallat, at fleiri væri menninir. Tumi kvað þar mundu vera Króksfirðinga, er hann hafði þangat stefnt. Þá var kallat, at ófriðr væri, ok sagt, at sumir væri komnir til Kjarrbólagarðs, en sumir á skeiðit. Þeir Tumi hljópu þá upp ok út, sumir til skips, en sumir af vellinum. Sumir hljópu til kirkju ok fóru sundrlaust, nær sér hverr. Bárðr Snorrason komst skammt af vellinum. Var hann veginn skammt frá stöðli. Stefán Bjarnarson vann á honum. Skammt þaðan var tekinn Böðvarr frá Hváli. Ok kom fyrst at honum Þorsteinn göltr Illugason, ok tók Böðvarr annarri hendi um háls honum, en annarri milli fótanna ok skaut honum at höfði í keldu eina. Þá kom at Ásbjörn Illugason ok lagði hann með spjóti til bana, ok fleiri unnu þeir á honum. Þórálfr Kolbeinsson var særðr til ólífis skammt þaðan í frá, ok fekk hann komizt heim. Þorgeirr stafsendi var þar fundinn ofan í mýrina, ok kom Ogmundr vandræðamágr eftir honum, ok hjó Þorgeirr á bæði lærin, áðr hann komst af baki, ok varð hann ekki sárr. Síðan kómu fleiri at ok sóttu hann, en hann hjó sem hann horfði. Þeir unnu þó fleiri á honum, en Ogmundr bar sér vígit. Grímr, sonr Guðmundar Sólómonssonar, var særðr skammt frá Byskupsbrunni, ok skreið hann í brunninn um nóttina ok var heim færðr um morgininn ok fekk alla þjónustu. Árni Snorrason komst lengst í mýrarnar. Ok var hann þar veginn, ok höfðu þeir heim höfuð hans með sér. Hjálmr af Víðivöllum ok Ásgrímr Ormsson tóku Tuma, ok var hann lítt sárr, ok fluttu hann heim. Var hann lagðr undir kirkjugarð. Þorkell dráttarhamarr var þar fyrir, frændi hans, ok gáfu þeir honum grið.

Kolbeinn var í stofu, þá er Tumi kom heim. Gekk hann þá út til kirkjugarðsins.

Tumi settist upp ok bað sér griða ok bauð utanferð sína ok þat, er Kolbeinn vildi þiggja.

En Kolbeinn þagði ok allir aðrir um hríð.

Þá mælti einn maðr: „Ekki mun þurfa um sættir at leita.“

Kolbeinn gekk þá frá ok kvaddi til Þórarin grautnef at vega at honum.

Tumi kastaði sér niðr, áðr hann var veginn.

Kolbeinn var á Hólum um nóttina ok fór þaðan til Kleifa.

25. Kolbeinn sendi Brand Kolbeinsson ok Brodda Þorleifsson, mág sinn, ok Hafr Bjarnarson til Dala. Riðu þeir ofan Laxárdal ok höfðu á öðru hundraði manna. Þeir kómu á Dönustaði, ok var þar ekki manna heima. Brandr fór ok hans sveit fyrir norðan ána ofan, ok váru menn hvergi heima, því at njósn hafði komit, sú er Þórðr víti hafði gert.

En þeir Broddi ok Hafr riðu fyrir sunnan ána ok kómu í Gröf ok hljópu þar inn. Þar bjp þá Jón, sonr Páls Mássonar. Hann hafði skeint sik ok lá í rekkju. Ok særðu þeir hann til ólífis, ok dó hann af þeim sárum um sumarit.

Þaðan riðu þeir á Leiðólfsstaði. Þar bjó Hallr, sonr Halls Hallssonar. Hann hafði farit á fjall um nóttina. Var hann þá kominn til matar, En er hann var mettr, bað móðir konu hans hann verða í brottu, kvað þar fara óvina fylgjur. Hann kvað sik syfja mjök. Ok er hann vildi upp standa, fell hann af nt sofinn. Þá var morgnat. Litlu síðar kómu þeir Broddi þar ok brutu upp hurðina ok hljópu inn. Hallr varð allvel við ok varði sik drengiliga. Hann hörfaði undan til fjóss ok fekk lag í gegnum it efra holit. Síðan komst hann út fjósdyrr ok stefndi ofan til ár. Hon var óreið. Þeir riðu þá eftir honum ok höfðu hesta góða. Tóku þeir hann niðri í mýrunum ok særðu hann þá enn mörgum sárum til bana.

Eftir þat riðu þeir á Höskuldsstaði ok hljópu þar inn. Gunnlaugr bóndi lá í utanverðum skála ok húsfreyja, en öðrum megin gegnt lágu þeir Ari, sonr hans, ok Þórðr, sonr Lauga-Snorra. Þeir sneru at því rúminu ok lögðu sverðum upp í rúmit, ok skeindist Þórðr á fæti. Síðan tóku þeir þá ok leiddu út at hárinu. Var Ari þá lostinn í andlitit með buklara, ok varð hann sárr af því, en þeir lögðu fetil á hönd Þórði ok ætluðu af at höggva, áðr Þorbjörn Sælendingr ok Þorsteinn lýsuknappr, bróðir hans, fengu grið til handa öllum þeim, því at þar váru tengdir í millum. Síðan létu þeir Þórð ríða til vaðs með sér.

Ok er þeir kómu í Hjarðarholt, váru þeir Brandr þar fyrir ok váru í svefni, ok höfðu þeir á engum mönnum þá unnit. Björn var eigi heima ok hvergi karlar á bsejum.

Riðu þeir Brandr þá inn til Hvamms ok sáu þar mann undir hlíðinni upp frá Akri. Var þar Þorleifr, sonr Gils Þorleifssonar. Hann vildi hlaupa undan ok í fjallit, er hann sá þá. En þá kom á hann herfjöturr, ok kunni hann ekki at ganga nema í móti þeim ok þó seint. En er þeir fundu hann, vágu þeir hann.

Sneru þeir þá upp til Tungu ok kómu þar mjök á óvart, ok komst Helga húsfreyja, kona Sturlu, nauðuliga í kirkju með Snorra, son sinn, er þá var fjögurra vikna. En þeir unnu á þeim manni, er Valbjörn hét, særðu hann þremr sárum ok ræntu þar til tuttugu hundraða með því, er spillt var. Kerling ein var þar í Tungu með Jóreiði húsfreyju. Hon kvað vísu þessa um þá flokksmenn:

Beinir Brandr til rána,
bróðir Páls, í hljóði.
Hykk, at hvergi þykki
hvinn Broddi þó minna.
Hér vas olmr með hjalmi
Hallvarðr of dag allan.
Hann mun hefðarvinnu
Hafr Bjarnarson varna.1

Síðan riðu þeir til Saurbæjar hvárirtveggja. Leituðu þeir Sturlu í kirkju í Tungu ok svá at Staðarhóli, er þeir kómu þar. Þeir riðu á Bjarnarstaði ok eltu þar í fjall upp Þorfinn í Múla ok Þjóðólf Þorgeirsson. Þeir fundust í Tjaldanesi ok þeir, er Svínadal höfðu riðit. Riðu þaðan inn til Kleifa, ok þar fundust þeir Kolbeinn allir ok riðu þaðan norðr, ok þótti sjá verit hafa in mesta herferð …

4. Kafli úr Reykjarfjarðarbók.

(Milli 160. og 161. kap. í Íslendinga sögu).

Maðr hét Hrani ok var Koðránsson. Hann var mikill ok skrámleitr, langnefjaðr ok hafit framanvert nefit.

Þórðr kakali hafði vinaboð á Grund. Þar kom Hrani, Eyjólfr Þorsteinsson, Hrafn Oddsson, Sæmundr Ormsson, Sturla af Staðarhóli, Þorleifr ór Görðum. Á þeim fundi skipti Þórðr ríki með þeim. Skyldi Eyjólfr hafa ríki í Skagafirði ok búa í Geldingaholti. Hrani skyldi taka við búi á Grund ok vera fyrir heraði í Eyjafirði. Þorleifr skyldi vera fyrir Borgarfirði, en Sæmundr fara austr til ríkja sinna. Hverr þeira skyldi veita öðrum, ef nökkurs þyrfti við. Þeir skyldu fyrir engum laus láta ríki þessi, nema bréf Þórðar kæmi til eða hann sjálfr. Gaf Þórðr þeim öllum góðar gjafir at skilnaði. Fór hann þá utan. Ok þótti mönnum hann hafa lítt skilizt við málin þeira Ormssona ok Ögmundar.

Hrafn bjó á Sauðafelli, hann átti annat bú á Eyri í Arnarfirði. Hrafn fór jafnan til Borgarfjarðar ok vingaðist þar við bændr.

Nikulás Oddsson átti Gyðu Sölmundardóttur. Hann var lengi með Þórði Sighvatssyni ok fekk af honum mikinn sóma. Hann var hirðmaðr Hákonar konungs ok í góðri virðingu með honum. Þau Gyða áttu tvá sonu. Annarr hét Valgarðr, en annarr Sölmundr, en Helga dóttir. Hon var gift Þorláki Narfasyni. Þeira sonr var Ketill. Nikulás átti bú í Kalmanstungu ok var löngum með Hrafni, ok var með þeim mikil vinátta.

Allir inir stærstu bændr í heraðinu váru trúnaðarmenn Hrafns, Egill ok Þorkell prestr í Síðumúk, Finnr af Sámsstöðum.

5. Úr Svínfellinga sögu í Reykjarfjarðarbók.

Nú ríðr Brandr ábóti at finna Sæmund, frænda sinn, ok biðr hann, at hann sættist við Ögmund. Sæmundr segir, at hann mun þat gera, sem ábóti vill fyrir sjá. Ábóti varð því feginn við góðgirnd sína. Riðu þeir bræðr vestr með ábóta, ok finnast þeir Ögmundr í Skál ok sættust með ráði ábóta ok annarra góðra manna. Ríðr ábóti heim eftir þat ok kemr í Kirkjubæ ok segir Steinunni, systur sinni, at þeir Sæmundr ok Ögmundr væri sáttir. Hoti varð því fegin. Ok kemr Ögmundr heim, ok tekr húsfreyja Steinunn við honum allvel, kvað einskis góðs skorta ok bað hann halda nú sem bezt þessa sætt.

Egill skyrhnakkr ríðr nú um haustit austr til Svínafells. Sæmundr tekr vel við honum. Hann var inn bezti búþegn. Hann hafði aldri færi eftirgöngumenn en fimmtán, þeir er honum fylgdu jafnliga, en oft fleiri. Egill segir Sæmundi mörg vingjarnlig orð Ögmundar. Tók hann því vel.

Um vetrinn kemr Sæmundr í Kirkjubæ um farinn veg ok Þorsteinn Skeggjason ok fátt af fylgdarmönnum hans. Gekk Ögmundr út í móti þeim ok allir karlar, sem á váru staðnum, nema prestar. Varð í fyrstu eigi skjótar kveðjur, en þó sneri Ögmundr á leið með Sæmundi, ok fór sæmiliga með þeim.

En er þeir höfðu skilit, mælti Þorsteinn Skeggjason til Sæmundar: „Hugleiddir þú þat, at allir menn höfðu hér nökkurt vápn í hendi, þeir er út gengu í móti þér?“

Sæmundr svarar: „Hví myndi þat saka?“

Þorsteinn svarar: „Þá myndir þú þat hafa vitat, ef Guðmundr hefði hér verit, bróðir þinn.“

Sæmundr mælti: „Hættu skjótt, ok drag ekki á þat, at Ogmundr, mágr okkarr, muni eigi vel halda sættir várar.“

Þat varð til tíðenda um vetrinn á langaföstu í Kirkjubæ, at Steinunn húsfreyja tók sótt ok lá um föstuna. Hon var oleuð á skírdag, en hon andaðist laugarkveldit fyrir páska, ok þótti mönnum þat mikil tíðendi, en bónda hennar mest ok sonum hennar. Var hon jörðuð annan dag páska. Yfir grefti hennar stóð Brandr ábóti, bróðir hennar, ok margt annarra manna, því at hon var mörgum hugþekk, meðan hon lifði.

Þetta it sama vár í páskaviku sendi Ögmundr Helgason bréf Sæmundi Ormssyni ok bað, at þeir skyldi halda vináttu með sér þaðan af, sem tengdum þeira heyrði til, ok kvað þess Steinunni húsfreyju hafa beðit með miklum alhuga ok góðgirnd, áðr hon andaðist. Ok margt annat var á því bréfi sæmiliga talat. Ok með öðrum hlutum var Sæmundr beðinn til með fögrum orðum, at hann skyldi vægja sveitarmönnum ok fara eigi með margmenni, þótt hann vildi finna Brand ábóta, föðurbróður sinn. Var þat til fundit, at várit var heldr hart ok illt til heyja. Trúði Sæmundr þessu ok reið við fáa menn heiman ok lét heima sitja alla fylgdarmenn sína.

6. Brot af sérstakri sögu Þorgils skarða.

… at svörum. Helt þá Þorgils á bréfinu ok sýndi innsigli, bað Þorleif fá mann til at lesa bréfit, ef hann vildi. Þorleifr kveðst eigi þat mundu gera, „fer þat þann veg, at margir eru fúsir til heraðs þessa, en fáir eru hér til andsvara í dag, Má þetta vel bíða þess, er við er Hrafn eða Sturla, ok vér gerðim ráð fyrir allir saman fyrir svörum. Ok vér vitum, át þér er skipat herað þetta af konungi, ok þat mun hér erendat í dag. En margir mæla þat hér, at hann þykki alls ekki í eiga. Em ek ok ekki arfi Snorra. Þó at ek hafa hér með nökkura forsjá eftir ráði Þórðar, þá em ek ekki fyrir svörum um þetta mál meir en aðrir.“

Þetta studdu margir með Þorleifi, þótti konungr allómakligr til at hafa nökkur forræði á erfð Snorra Sturlusonar.

Þorgils mælti: „Vita skuluð þér þat, Þorleifr, at ek ætla at láta lesa hér í dag konungsbréf opinberliga, svá at þér heyrið, ok skál ek eigi myrða þetta bréfit, þó at þér hafið myrt hin tvau eða þrjú, er til þín hafa verit send. Ok má [vera], at þú eigir því at svara hér í dag ok þurfir eigi til annarra svörum at víkja.“

Þorleifr drap þá niðr höfði ok svaraði allfáu, ok hans tillögur váru fáar þaðan frá í hávaða. Lét Þorgils þá lesa bréf, gerði þat Þórðr Hítnesingr. En er bréfit hafði lesizt, þá tóku menn seint til svara.

Þá mælti Óláfr Þórðarson: „Þat er siðr hæverskra manna at þegja eigi móti konungs erendi, en flestir munu hér svör meta við Þorléif.“

Þorleifr svarar: „Eigi mun ek halda heraði fyrir konungi ok eigi reisa flokk í móti þeim, er í sezt, en ekki lof legg ek þar á.“

Flestir lögðu þar erfitt til. Egill kveðst hafa frelst Þórði mannaforráð þat, sem hann hafði átt, ok kveðst hann eigi því máli eiga nú at svara. Treystust bændr eigi berliga at mæla í móti konungs bréfi, en kváðust ófúsir umskiptis. Böðvarr í Bæ kvað sér eigi miklu skipta, hverr fyrirmaðr væri í heraði, kveðst við engan mundu bág brjóta, en þjóna lítt til flestra, en kveðst betr líka, at hefði hans vandamenn heldr en þeir, er honum váru venzlalausir, „ætla ek slíkt at sýna þeim í vináttu, sem þeir sýna mér.“

„Þat er mitt tillag,“ sagði Haukr af Álftanesi, „at ljá einkis máls á um herað, fyrr en Hrafn ok Sturla eru við.“

Þorgils kvað ekki þetta til hans koma ok kvað hans orð einskis metin mundu um þetta, en eigi örvænt, at menn myndi hans tillögur.

Þaðan frá urðu þar engi mótmæli bónda opinberliga, enda ekki jáorð. Þá lét Þorgils lesa konungsbréf þat, er Þorleifi var sent. Var hann ávítaðr mjök um þat, er hann hafði brotit bréf konungs, váru þar í mikil atmæli ok heitun við Þorleif, ef hann gerði eigi konungi þá sæmd, er þeir sæi fyrir hans hönd Gizurr Þorvaldsson ok Þorgils Böðvarsson.

Þorleifr svaraði því vel, kveðst þat gjarna vilja bæta við góðra manna sann, ef hann hefði seinna farit á konungs fund en svá sem konungr hafði orð til sent.

Þá var sendr Þórðr Hítnesingr til Egils at leita eftir, ef hann vildi nökkurn kost á gera at taka við Þorgilsi um vetrinn. Bar þetta Þórðr upp fyrir Egil. Egill tók því ólíkliga ok kvað sér þat ofrefli at taka Þorgils sér til vistarmanns við svá mikinn kostnað sem af því myndi leiða, — „en þat annat, at Þórarinn prestr á bú hálft við mik, ok á hann hér eigi síðr ráð fyrir en ek, en þat it þriðja, at sá, er þetta tekst á hendr, mun hafa óþökk allra heraðsfmanna] ok þar með fullan fjandskap Hrafns ok Sturlu ok Þorleifs.“

Þórðr segir, at hann hyggr Egil vera svá frjálsan mann, at hann myndi ráða eiga taki heimamanna sinna ok honum myndi eigi nær fara um heraðsstjórn, ef hann réði eigi hjúum eða herbergjum í Reykjaholti.

Egill kvað þetta vandatak mikit.

Þórðr spurði, hvárt honum þætti vandalaust af höndum at víkja, kvað Þorgils líkligan til at verða honum at sæmdarmanni, ef hann gerðist þess verðr.

Egill kvað þetta ekki þurfa við sik at tala, kveðst engan kost mundu á gera ok vildi upp hlaupa, en Þórðr tók í skaut honum ok bað hann eigi á brott hlaupa. Settist Egill þá enn niðr.

Spurði Þórðr þá, ef Egill vildi gera á því nökkurn kost, at Þorgils tæki við búi í Reykjaholti, kveðst honum þykkja eigi örvænt, at hann myndi hafa til stórmennsku at veita Agli vist ok hans skuldarliði.

Egill kveðst eigi þurfa at vera hans veizlumaðr, en bað þá tala þetta fyrir Þórarni, ef þeir vildi. Spratt Egill þá upp, en Þórðr gekk at finna Þorgils ok sagði honum sem farit hafði. Var nú gengit til Þórarins. Kom Þórarinn þá til móts við Þorgils. Gengu þá til við Þorgils nökkurir menn, Óláfr Þórðarson, Einarr Halldórsson, Þórðr Hítnesingr. Var þá kallat á Egil, en Egill kallaði [at] sér Þorleif Þórðarson, Böðvar í Bæ ok Finn af Sámsstöðum, [en] Þorleifr vildi eigi til ganga, en aðrir fóru, þeir sem kvaddir váru. Flutti Þorgils þá sjálfr sitt erendi við þá Þórarin ok Egil, ef þeir vildi nökkurn kost á gera at gefa upp búit, þótti sér þat bezt falla.

Þórarinn veik at Agli, en Egill at Þórarni.

[Þá] mælti Böðvarr í Bæ: „Vefið þetta ekki, Egill, fyrir Þorgilsi, ok hættið þá til fára manna vináttu, ef þit vilið af svara. Gerið honum greiðiliga kost þann, er honum þykki vináttu fyrir vert, því at hann mun ekki lengi sitja á snugg við ykkr Þórarin, ef hann er nökkut skaplíkr Kolbeini, móðurbróður sínum.“

Þórarinn spurði: „Hverra [til]laga skulum vér eiga þar ván, bóndi, er þú ert?“

Böðvarr svarar: „Þat ætla [ek], at Þorgilsi skal ekki mein at mínum tillögum, ef hann deilir [eigi] við Þorleif, bróður minn, ok í engum svikum eða umsátum ætla ek at vera við Þorgils, en engum manni nenni ek fé at veita. En þat er skylt, at ek leggja gott til ykkars máls, hvárt sem [þit] gerið í þessu nökkurn kost eða engan.“

Þá mælti Einarr Halldórsson: „Þat er vant at víkja af höndum þeim manni, er svá ríkr höfðingi hefir til sendan sem er Hákon konungr. Mun honum svá sýnast sem mjök sé heraðs varnat, ef Þorgils skal hvergi ná niðr at setjast.“

Var þá fast fylgt, en Egill fór undan á ýmsa vega. Þórarinn var samr um. Þá gengu þeir saman Egill ok Þórarinn [ok þei]r bændr, er hjá þeim váru, ok töluðu litla hríð. En er þeir kómu aftr, sagði Þórarinn, at þeir urðu á þat sáttir sín á milli at gera Þorgilsi kost á [at] taka við búi. Skyldi þat svá vera sem Þorgils hefði tekit við búi at fardögum. Skyldi hann annast hjón þau, er þeir höfðu ráðit, ok gjalda kaup verkmönnum. Þorgils skyldi greiða af höndum um várit slíkt, sem hann tók við. Þorgils kaus þetta. Hét Egill honum [af]lausnum um þá hluti, er hann sæi þegar stað fjár síns, en hann hefði til [at] leysa. Hét hvárr öðrum sinni vináttu. Var þetta þá handsö …

7. Viðauki um Þorgils skarða í Reykjarfjarðarbók.

Þorgils reið suðr með Ásbirni til brúðlaups hans með þrjá tigu manna. Fekk Ásbjörn Eirnýjar, ok riðu þau í brott bæði með Þorgilsi frá boðinu.

Þorgils ætlaði at ríða aftr Kjalarleið. Ok er hann var með sínum félögum kominn til fjalls upp, þá kom til hans sendimaðr Sigvarðar byskups, Oddr inn smámælti, ok fór með bréfi byskups til Þorgils ok bað hann ríða skjótliga ofan í Skálaholt. Þorgils gerði svá. Tók byskup við honum allblíðliga. Ok var þat í tali byskups, at hann kvað Þórð Andréasson hafa ræntan staðinn í Skálaholti. En því var svá háttat, at byskup hafði keypt til þriggja tiga hundraða slátr fyrir austan ár, á Rangárvöllum, en Þórðr Andréasson vildi eigi láta brott selja ór sveitinni, ok náði byskup eigi kaupinu. Hann bað Þorgils hér fulltings um þetta mál. Í öðru lagi hafði Þórðr ræntan Tómas, son Sigvarðar byskups. Bað byskup Þorgils þar tænaðar um.

Þorgils stefndi nú fund við Þórð at Iðu hjá Skálaholti. Kómu þar hvárirtveggja, ok váru sínum megin Hvítár hvárir, ok trúðu hvárigir öðrum vel. Þá váru grið seld til fundar ok af fundi. Fóru þeir Þórðr til móts við Þorgils, ok samdist þat at lyktum, at bySkup skyldi hafa kaup sitt. En þeir fengu eigi samit um Tómass mál. Skildu þeir við svá búit.

Reið byskup ok Þorgils í Skálaholt, ok gerði byskup þá veizlu góða Þorgilsi ok hans félögum. Byskup segir, at hann myndi norðr með Þorgilsi ok vera með honum á Miklabæ.

Nú riðu þeir til fjalls upp allir. Ok þá gerði óveðráttu harða, ok reið byskup heim í Skálaholt, ok skildu þeir með kærleikum miklum. Tómas byskupsson reið norðr með Þorgilsi, ok hét Þorgils at rétta hans mál við Þórð. Nú riðu þeir Þorgils á fjall ok höfðu harða veðráttu. Þeir váru um nótt í Hvinverjadal. Þorgils ræddi um, at hann vildi liggja um nóttina í durum sæluhússins, — bað þar búa um sik. Var svá gert. Lögðu þeir undir hurðina frá húsinu ok þar ofan á klæði, ok lá hann þar um nóttina.

Þorgils dreymdi brátt, er hann var sofnaðr, at honum þótti kona ganga at húsdurunum mikil ok hafði barnskikkju á herðum. Heldr var hon daprlig. Hon mælti: „Þar liggr þú, Þorgils,“ segir hon, „ok muntu eitt sinn á hurðu liggja síðar.“ Þorgils vaknaði.

Ok um morgininn, er þeir riðu norðr frá sæluhúsinu, þá segir Þorgils Sveinbirni presti drauminn, ok þótti presti sem auðfynt, at Þorgilsi fannst um þenna draum.

Þeir riðu, til þess er þeir kómu heim á Miklabæ.

Á því sama hausti varð mannfall í Miðfirði frá Máríumessu síðari, en létti eigi fyrr en eftir páska. Andaðist fjögur hundruð manna. Sættust þeir Þorgils ok Hrafn.


1 Brandr, bróðir Páls, beinir til rána í hljóði, þó hykk, at Broddi þykki hvergi minna hvinn. Hér vas Hallvarðr of allan dag olmr með hjalmi. Hafr Bjarnarson mun varna hann hefðarvinnu: Brandur, bróðir Páls, beinir mönnvm til rána í laumi. Þó hygg eg, að Broddi þyki sízt minni þjófur. Hallvarðr var hér ólmur með hjálmi allan daginn. Hafur Bjamarson mun sjá fyrir því, að hann stundi engin sæmdarverk.

Источник: Sturlunga saga. Guðni Jónsson. 1961.

Сканирование: Heimskringla

OCR: Stridmann