Nú er þar til máls at taka, er fyrr var frá horfit, at Sturla reið heim vestr til sveita. Atti hann nú bú at Staðarhóli, en Hrafn gerði bú í Stafaholti með ráði Sturlu.
Þat sumar, er skattr var svarinn Hákoni konungi á Íslandi, fór utan Brandr ábóti, ok þá kom Óláfr Grænlendingabyskup til Íslands. Annat ár eftir var vígðr Brandr byskup til Hóla ok kom út til Íslands. Váru þá þrír byskupar á Íslandi. Þá fór Hákon konungr til Skotlands. Þorleifr hreimr var lög[sögu]maðr.
Nú þróast synir Sturlu, Snorri ok Þórðr. Helt Þórðr sik til kennimanns ok var hóglátr í hvívetna, en Snorri gerðist uppivöðslumaðr mikill, ok helt hann sveit nökkura. Váru þeir feðgar mjök óskaplíkir.
Snorri reið um haustit suðr til Borgarfjarðar á Alftanes at Hauki ok tók þar við búi. Hafði hann heldr fjölmennt um vetrinn, ok þóttu þeir eigi spakir í heraði. Lagði Hrafn inn mesta óþokka á Snorra, ok því urðu þeir allóvinsælir af heraðsmönnum. Kom því svá, at Snorra þótti eigi við vært. Stukku þeir þá upp. Fór Snorri þá fyrst nörðr til föður síns. Var þá fullr fjandskapr með þeim Sturlu ok Hrafni.
Um vetrinn, er á leið, fundust þeir Vigfúss Gunnsteinsson ok Snorri Sturluson ok Eyrar-Snorri í Ljárskógum. Mæltu þeir saman vingan með sér, skyldi hverr þeira veita öðrum, ef þyrfti, í móti Hrafni. Þóttust þeir skilja, at engi varð uppgangr þeira, ef svá búit stæði ríki Hrafns. Litlu síðar sendi Snorri Pálsson mann á fund Hrafns ok bað hann senda sér öxi nökkura, breiða ok mikla ok bitrliga. Skyldi sá forvitnast, hvat tíðenda væri í heraði. Hrafn sendi enga öxi, kvaðst enga til hafa, «ok mun ek senda síðar.» Hann heyrði menn Hrafns segja, at hann þóttist spurt hafa, at þeir höfðu þá sömu öxi ætlat honum til lífláts.
En eftir páska um várit bjuggust þeir til at ríða at Hrafni Sturla ok Snorri, sonr hans, ok Snorri Pálsson, en Vigfúss dró sik ór atferð, er at kom.
Snorri mælti við föður sinn, kvaðst þeim illa trúa, er hjá sátu, en ekki vildu halda af viðræðum þeira.
Sturla mælti: «Eigi mun oss mein verða at Vigfúsi, en sakir vina Hrafns munum vér fara leyniliga um Dali.»
Þeir svara nafnar: «Þat má vel vera, en svá vildum vér þessa ferð fara, at eigi yrði erendislaust.»
Þá mælti Sturla: «Þat er satt, at ek hefi mjök latt þessarar ferðar jafnan hér til, en nú nennta ek eigi við áeggjan yðra at sitja heima, því at ek vissa, at þér vilduð þó fara. En þat er áhugi minn, at af þessari ferð hljótim vér mikinn ótíma, ef svá ferr sem mik varir.»
Þeir segja, at hann myndi eigi at þessu sannspár verða.
Riðu þá suðr um heiði ok námu staðar í skóginum ofan frá Grísartungu. Þeir sendu mann ofan til Norðrár at vita, hvárt áin væri reið, því at vatnavextir váru miklir, eða hvárt Hrafn væri heima í Stafaholti. Kom aftr sendimaðr þeira ok segir, at áin væri óreið. Sneru þeir þá ofan með Norðrá ok út á Mýrar.
Hrafni gekk njósn vestan ór Dölum. Ok nökkuru síðar kom Snorri Markússon, sendr af Vigfúsi til Hrafns með njósn, ok þótti Hrafni sem Vigfúss myndi mátt hafa þessa ferð látit verða skjótari, ef hann hefði öruggr í verit. Stefndi Hrafn þegar at sér mönnum, ok um daginn eftir riðu þeir út yfir Norðrá. Spurðu þeir þat, at Sturla hafði riðit út á Mýrar. Riðu þeir, þar til er þeir vissu, at þeir myndi eigi ná þeim at sinni.
Þeir Snorri Sturluson ok Snorri Pálsson riðu vestr til Skógarstrandar ok fengu sér þar skip ok fóru vestr í fjörðu ok heldr óspakliga.
En er þeir Sturla tóku undan, þá riðu þeir Hrafn heim í Stafaholt. Stóð nú með þeim allt atgerðalaust.
Litlu síðar bjóst Þuríðr Sturludóttir heiman, kona Hrafns, at fara vestr á Eyri í Arnarfjörð til bús þeira. Var þat erendi hennar reyndar, at hon bar Vestfirðingum orð Hrafns at fara vestan til móts við hann at ákveðinni stundu. Ætlaði hann þá at fara at þeim Sturlu þann tíma, er þeir kæmi vestan. Váru þar nefndir til Einarr Vatnsfirðingr, Loftr Gíslason af Sandi ok Súðvíkingar ok allt it bezta mannval vestan ór fjörðum.
Vestfirðingar brugðu við skjótt ok gerðu svá mikit afrek, at þeir fluttu stórskip yfir þær heiðar, er varla þótti lausum mönnum fært.
Hrafn safnar liði ok reið vestr á Skógarströnd. Hann sendi orð Guðmundi Böðvarssyni, at hann kæmi til móts við hann vestr á Breiðafjörð ok hefði með sér af Snæfellsnesi skip þau, er hann fengi.
Böðvarr Þórðarson bað Guðmund því ateins fara, at hann vildi Sturlu verða at því liði, sem hann mætti.
Guðmundr svarar svá, at Sturlu myndi ekki verða at honum mein, — «en þat veit ek, at honum verðr ekki lið at mér, ef ek verð heima.»
Fór Guðmundr, er hann var búinn, ok hafði mikla sveit manna.
En er hann kom til Helgafells, var þar fyrir Ari Guðlaugsson ok nökkurir menn Hrafns. Þeir segja Guðmundi, at Hrafn var kominn á Eyri, en Vestfirðingar allmargir komnir með mörgum skipum ok miklu fjölmenni. Höfðu þeir Börkr af Svínanesi eltan Eyrar-Snorra, ok komst hann á land undan ok á vald Hrafns ok var í griðum.
En Snorri Sturluson var í Öxney, er Vestfirðingar kómu þar. Váru þeir í svefni ok höfðu enga njósn af, fyrr en maðr kallaði, at ófriðr færi at þeim. Snorri komst þá í bænahús ok þeir félagar. Hljópu Vestfirðingar þá at bænahúsinu. Lögðu menn þar misjafnt til, hvárt bænahúsit skyldi halda þeim. Þat réðist af at bíða þess, er Hrafn kæmi til. Sturla var þá vestr á Staðarfelli.
Hrafn kom um daginn í Öxney, ok höfðust þeir Snorri þá orð við. Beiddi hann sér griða ok mönnum sínum. Hrafn kveðst því heita mundu at sinni.
Frétti Hrafn þá, at Sturla var inn undir Staðarfelli, — snýr þá þangat með Borgfirðinga ok allan flokkinn mjök svá.
En er Sturla sá at mörg skip fóru at landi, sagði hann vera mundu ófrið. «Eru þetta miklu fleiri skip en várir menn höfðu, ok munu þeir Hrafn komnir vera, því at mik dreymdi svá í nótt, ok munum vér ríða undan norðr um fjall til Skarðsstrandar.» Ok er þeir riðu upp í brekkur, sáu þeir, at hverr maðr hljóp yfir annan fram af skipunum. Þóttust þeir þá kenna, at Hrafn var í ferðarbroddi. Riðu þeir þá undan, ok þraut hesta fyrir þeim. Var sá einn þá óþrotinn, er Guttormr átti. Reið Sturla þá þeim hesti. Váru þeir þá þrír saman, Sturla ok Guttormr ok Þorbjörn. Settu þeir undan norðr um fjallit til Strandar. Stökk sinn veg hvárr þeira bræðra, Óláfr ok Þorsteinn. Óláfr fal sik, en Þorsteinn komst í bænahús á Arastöðum.
Nikulás Þórarinsson kom eftir þeim Hrafni í heiðarbrekkunni. Var Hrafn þá móðr, en margt manna þrotit.
Hrafn mælti, at Nikulás myndi strjúka eftir þeim, er fremstir váru, ef hann væri eigi þrotinn.
Þá spurði Nikulás, hvárt vápn skyldi bera á Sturlu, ef hann yrði tekinn.
«Þat veit ek nú eigi,» segir Hrafn, «enda veit ek nú eigi, hvárt þér náið honum.»
Nikulás fór, þar til er hann fann Óláf Óláfsson, ok segir Óláfr, at Sturla væri undan dreginn. Nikulási þótti þat breytiligt. Hurfu þá Hrafns menn aftr sumir ok fóru at leita Þorsteins ok fundu hann í bænahúsi á Arastöðum ok leiddu hann út ór bænahúsinu ok drápu hann.
Hrafn kom norðr til Skarðs ok bað Bjarna Snorrason fara at leita at Sturlu. En hann vildi þat eigi, nema honum væri grið seld. Hrafn gerði þat. Fór Bjarni, þar til er hann fann Sturlu, ok seldi honum grið af Hrafns hendi, en Sturla önnur af sinni hendi. Var þá fundr ákveðinn á Dögurðarnesi.
Fundust þeir Hrafn ok Sturla at ákveðnu. Var þar Óláfr ábóti Hjörleifsson, Guðmundr Böðvarsson. Urðu þau málalok, at menn Sturlu fengu lífs grið ok lima, en Hrafn réð einn sáttum. Ok réðst þat, at Sturla skyldi fara utan um sumarit á Eyrum, en þau Snorri ok Helga gerðu bú á Staðarhóli, en Hrafn átti bú í Stafaholti.
En er Sturla fór til skips, var út kominn Hallvarðr gullskór, sem fyrr var ritat. Fann hann Þórð, mág sinn, á Þingvelli. Segir hann honum þau tíðendi, at Hákon konungr væri ór landi farinn, en Magnús konungr var fyrir landstjórn ok dróttning ok Gautr af Meli. Barst Sturlu þat fyrir at koma sér í kærleika við þau, þegar hann vissi, at Hákon konungr væri ór landi, því at hann uggði hans fjandskap mest. Fór Sturla þá á Eyrar suðr. Var þar þá Gizurr jarl ok lét eigi vel við Sturlu. Þá kvað Sturla vísu:
Skýtr, hinns skrökmál flýtir,
skilk, hvat gramr mun vilja,
Gautr unni sér sleitu,
slægr jarl við mér bægi.1
Eftir þetta fór Sturla utan á Eyrum, — hafði nær ekki fé. Fórst þeim vel ok tóku land við Björgyn, ok var þar fyrir Magnús konungr. Þá var ok í Björgyn Gautr af Meli.
Gekk Sturla þegar á fund Gauts. Tók hann því vel ok mælti: «Ertu Sturla inn íslenzki?»
«Svá er víst,» segir hann. t
Gautr mælti: «Heimill er þér matr með mér sem öðrum Sturlungum.»
Sturla mælti: «Eigi er víst, at ek eiga betra kosti.»
Fór hann þá til vistar með Gauti ok segir honum af it ljósasta um þangatkvámu sína. En Gautr segir honum aftr á móti, hversu mjök hann var affluttr við Magnús konung, en þó meir við Hákon konung.
Litlu síðar gengu þeir Gautr ok Sturla til Magnúss konungs. Kvaddi Gautr konung, en hann tók því vel. Sturla kvaddi ok konung, en hann svaraði engu.
Konungr mælti: «Seg, Gautr, hverr þessi maðr er, er með þér ferr.»
«Þessi maðr er Sturla skáld Þórðarson ok er nú kominn á yðra miskunn, — ok hygg ek vera, herra, vitran mann.»
Konungr mælti: «Þat hyggjum vér, at hann væri eigi hér kominn, ef hann væri sjálfráði, en þó mun hann reyna, þá er hann finnr föður minn.»
Gautr mælti svá: «Fyrir því, at ek hygg, at hann muni hafa yðr kvæði at færa ok svá föður yðrum.»
«Þat er líkast,» segir konungr, «at eigi láta ek drepa hann. En eigi kemr hann í mína þjónustu.»
Gekk Gautr ok Sturla þá í brott. En er þeir kómu til herbergis, mælti Gautr við Sturlu: «Þungliga þótti mér konungr taka þínu máli, en þó eru þér grið ráðin. Ok ætla ek þú hafir mjök affluttr verit.»
Sturla segir: «Eigi efa ek þat, heldr þykkjumst ek vita, at Hrafn mun mik hér mjök afflutt hafa, er mér þótti á Íslandi til tínt smátt ok stórt, satt ok logit.»
Annan dag eftir gekk Gautr ofan í konungsgarð. Ok er hann kom aftr ok þeir Sturla töluðust við, mælti Gautr: «Skipazt hefir nú um mál þitt, fyrir því at konungr vill nú, at þú farir með honum suðr með landi.»
Sturla mælti: «Mun eigi konungr hljóta at ráða, en elgi fýsir mik í brott heðan.»
Réðst hann þá til ferðar með konungi ok var skrásettr í skip. Gekk hann þá til skips, ok var fátt manna komit. Hafði hann húðfat ok sviptikistu. Settist hann fram á þiljur.
Nökkuru síðar gekk konungr á bryggjur ok sveit manna með honum.
Stóð Sturla þá upp ok hneigði honum ok kvaddi hann. En konungr svaraði engu ok gekk aftr eftir skipi til lyftingar.
Sigldu þeir um daginn suðr með landi. En um kveldit, er menn brutu upp vistir sínar, sat Sturla kyrr, ok bauð engi maðr honum til matar. Þá gekk þjónustumaðr konungs um skipit ok spurði Sturlu, ef hann hefði nökkura vist ok drykk. Hann kvaðst hvártki hafa. Síðan gekk þjónustumaðrinn til konungs ok mælti við hann hljótt. Síðan gekk hann fram í skip til Sturlu ok mælti: «Þú skalt fara í mötuneyti með þeim Þóri munn ok Erlendi maga.» Þeir tóku við honum ok heldr fáliga.
En er menn lögðust til svefns, þá spurði stafnbúi konungs, hverr skemmta skyldi.
Flestir létu hljótt yfir því.
Þá mælti hann: «Sturla inn íslenzki, viltu skemmta?»
«Ráð þú,» segir Sturla.
Sagði hann þá Huldar sögu — betr ok fróðligar en nökkurr þeira hafði fyrr heyrt, er þar váru. Þröngdust þá margir fram á þiljurnar ok vildu heyra sem gerst. Varð þar þröng mikil.
Dróttning spurði: «Hvat þröng er þar fram á þiljunum?»
Maðr segir: «Þar vilja menn heyra til sögu, er hann íslendingrinn segir.»
Hon mælti: «Hvat sögu er þat?»
Hann svaraði: «Þat er frá tröllkonu mikilli, ok er góð sagan, enda er vel frá sagt.»
Konungr bað hana gefa at þessu engan gaum ok sofa.
Hon mælti: «Þat ætla ek, at íslendingr þessi muni vera góðr drengr ok sakaðr minnr en flutt hefir verit.»
Konungr þagði.
Sváfu menn þá af nóttina.
En um morgininn eftir var engi byrr, ok lá konungr í sama lægi.
En er menn sátu at drykk um daginn, sendi konungr Sturlu sendingar af borði.
Mötunautar Sturlu urðu við þetta glaðir, — «ok hlýzt betra af þér en vér hugðum, ef slíkt venst oft á.»
En er menn váru mettir, sendi dróttning eftir Sturlu, bað hann koma til sín ok hafa með sér tröllkonusöguna.
Gekk þá Sturla aftr í lyftingina ok kvaddi konung ok dróttningina.
Konungr tók kveðju hans lágt, en dróttning vel ok léttiliga. Bað dróttning hann segja þá sömu sögu, er hann hafði sagt um kveldit.
Hann gerði svá ok sagði mikinn hluta dags sögu. En er hann hafði sagt, þakkaði dróttning honum ok margir aðrir ok þóttust skilja, at hann var fróðr maðr ok vitr.
En konungr svarar engu ok brosti at nökkut svá.
Þóttist Sturla þá sjá, at allt skap konungs var þá léttara en inn fyrra daginn. Sagði hann þá konungi, at hann hefði ort kvæði um hann ok svá um föður hans, — «vilda ek, at þér hlýddið til.»
Dróttning mælti: «Látið hann kveða, því at mér er sagt, at hann sé it mesta skáld, ok mun kvæðit vera ágæta gott.»
Konungr bað hann kveða, ef hann vildi, þat «er þú þykkist um mik ort hafa.»
Þá kvað Sturla, til þess er lokit var.
Dróttning mælti: «Þat ætla ek, at kvæðit sé vel ort.»
Konungr mælti: «Kanntu mjök gerla at heyra?»
Hon mælti: «Ek vilda, at yðr þætti svá, herra.»
Konungr mælti: «Spurt hefi ek, at Sturla kann at yrkja.»
Kvaddi Sturla konung ok dróttningu ok gekk til rúms síns.
Gaf konungi eigi at sigla þann dag. En um kveldit, áðr hann fór at sofa, lét hann kalla á Sturlu.
Ok er hann kom, kvaddi hann konung ok mælti síðan: «Hvat vilið þér mér, herra?»
Konungr bað taka silfrker, fullt af víni, ok drakk af nökkut, fekk síðan Sturlu ok mælti: «Vín skal til vinar drekka.»
Sturla mælti: «Guð sé lofaðr, at svá sé.»
«Svá skal vera,» segir konungr. «En nú vil ek, at þú kveðir kvæðit, þat sem þú hefir ort um föður minn.»
Sturla kvað þá kvæðit.
En er lokit var, lofuðu menn mjök ok mest dróttning.
Konungr mælti: «Þat ætla ek, at þú kveðir betr en páfinn.»
Konungr spurði Sturlu at um þangatkvámu hans.
Sturla sagði konungi vel ok einarðliga frá skiptum þeira Hrafns. «En nú veit ek, herra, at ek hefi affluttr verit við föður yðvarn ok yðr af óvinum mínum ok eigi með sönnu efni. Nú þarf ek sem allir aðrir guðs miskunnar ok yðvarrar ásjá, herra, ok nú er allt mitt mál á yðru valdi.»
Konungr svarar vel ok hógliga ok mælti: «Nú hefi ek heyrt kvæði þín, Sturla, ok hygg ek, at þú munir vera it bezta skáld. Nú mun ek þat at launum leggja, at þú skalt heim kominn með mér í náðum ok góðum friði.
En faðir minn á sök á sínum málum, er þit finnizt, en gott mun ek til leggja.»
Dróttning þakkaði konungi ok kvaðst hyggja, at Sturla væri inn bezti drengr.
Konungr tók þá Sturlu vel ok tærði honum vel ok sæmiliga. Dróttning var til hans forkunnar vel, ok svá gerðu aðrir eftir.
Ok litlu síðar kom Sturla í ina mestu kærleika við konunginn, ok hafði konungr hann mjök við ráðagerðir sínar ok skipaði honum þann vanda at setja saman sögu Hákonar konungs, föður síns, eftir sjálfs hans ráði ok inna vitrustu manna forsögn.
En áðr konungr lét setja söguna saman, hafði Hákon konungr andazt í Orkneyjum, ok þótti mönnum þat mikil tíðendi um öll Norðrlönd ok inn mesti skaði.
Ok þá í annarri utanferð Sturlu var hann enn með Magnúsi konungi vel haldinn ok mikils metinn.
Þá setti hann saman sögu Magnúss konungs eftir bréfum ok sjálfs hans ráði.
Gerðist hann þá hirðmaðr Magnúss konungs ok því næst skutilsveinn. Hann orti mörg kvæði um Magnús konung ok þá margfalda sæmd þar fyrir.
Síðan kom utan af Íslandi Helga Þórðardóttir, kona Sturlu, ok synir hennar. Var hon þar fyrir sakir Sturlu tekin í ina mestu sæmd af dróttningu.
Þórðr Sturluson kom utan ok fór til konungs ok var þar vígðr til prests ok varð síðan hirðprestr Magnúss konungs ok fekk milda virðing ok andaðist þar.
Sturla orti um Birgi jarl af Svíþjóð tólf vísna flokk ok þá þar laun fyrir. Var þat kumpáss af baldikinn ok kyrtill hálfermaðr, baldikinn ok skarlat, ok ágætt kaprún.
En er þeir Magnúss konungr ok Birgir jarl fundust, þá færði Sturla drápu, er hann hafði ort um Birgi jarl. Þakkaði jarl honum vel kvæðit ok bauð Sturlu upp í Svíaveldi með sér, — «skal þik hvárki skorta góða hesta né gangsilfr.»
Sturla gaf jarli þar fyrir góðar þakkir, — «en konungr hefir mér gefit útferðarleyfi til Íslands.»
En konungr leit frá ok brosti við, því at þeir Sturla höfðu eigi um þat talat. En þó lét konungr leyft honum verða þat sumar út at fara til Íslands.
It næsta sumar eftir andlát Hákonar konungs andaðist Brandr byskup Jónsson at Hólum. Þá fór Óláfr Grænlendingabyskup af Íslandi. Þat haust fyrir Mikjálsmessu lét Gizurr drepa Þórð Andréasson.
Þat er frá Sturlu sagt, at hann fór til Íslands með lögbók þá, er Magnús konungr hafði skipat. Var hann þá skipaðr lögmaðr yfir allt Ísland. Váru þá lagaskipti á Íslandi.
Tók hann þá við búi um haustit í Fagradal af Skeggja bónda. Þann vetr var með Sturlu Þórðr Narfason.
Þat var eitt sinn um vetrinn, at þangat kom til Sturlu Bárðr, sonr Einars Ásgrímssonar. Hann fór á skipi. En þann dag eftir, er þeir fóru á brott, laust á veðri miklu fyrir þeim, ok uggðu menn, at þeir myndi týnast. Þórðr gekk út ok inn, hugði at, ef veðr minnkaði.
Ok eitt sinn, er hann kom inn, mælti Sturla: «Vertu kátr, Þórðr, eigi mun Bárðr, frændi þinn, drukkna í þessari ferð.»
«Þat muntu aldri vita,» segir Þórðr.
En þat fréttist þá síðar, sem Sturla sagði.
Nökkuru síðar um várit tók Bárðr sótt.
Þá spurði Þórðr Sturlu, hvárt Bárðr myndi upp standa ór sóttinni eða eigi.
«Skil ek nú,» segir Sturla, «hví þú spyrr þessa, en fá mér nú vaxspjöld mín.»
Lék hann þar at um hríð. Litlu síðar mælti Sturla: «Ór þessari sótt mun Bárðr andast.»
Þat fór svá.
Sturla fór þá til Staðarhóls búi sínu ok hafði lögsögn, þar til er hófust deilur milli kennimanna ok leikmanna um staðamál. Lét Sturla þá lögsögn lausa ok settist hjá öllum vandræðum, er þar af gerðust.
Margir menn heyrðu Árna byskup þat mæla, — ok þótti þat merkiligt, — at Sturla myndi nökkurs mikils góðs at njóta, er hann gekk frá þessum vanda.
Tók þá lögsögn Jón Einarsson ok Erlendr sterki.
Sturla gerði bú í Fagrey, en fekk Snorra, syni sínum, land á Staðarhóli til ábúðar. Sat Sturla þá í góðri virðing, þar til er hann andaðist einni nótt eftir Óláfsmessudag. Var hann ok Óláfsmessudag fyrst í heim ok Óláfsmessudag síðast. Hann var þá nær sjautugr, er hann andaðist. Var líkami hans færðr á Staðarhól ok jarðaðr þar at kirkju Pétrs postula, er hann hafði mesta elsku á haft af öllum helgum mönnum.
1 Vísuhelmingur þessi er síðari hluti vísunnar á 502. bls. í II. bindi, og er hann skýrður þar.