Skáld-Helga saga

1. Ætt Skáld-Helga.

Hrómundr ok Grímr hétu bræðr tveir háleygskir. Þeir vóru synir Þóris Gunnlaugssonar, Hjörleifssonar, Ketilssonar, kjölfara. Grímr var forráðamaðr Kveld-Úlfs Brunda-Bjálfasonar ok Skalla-Gríms, sonar hans. Grímr háleygski fór til Íslands með þeim feðgum. En áðr þeir tæki land, andaðist Kveldúlfr. Skalla-Grímr gaf land Grími háleygska fyrir sunnan Borgarfjörð milli Andakílsár ok Grímsár, ok bjó hann at Hvanneyri. Úlfr hét sonr hans, faðir Hrólfs á Geitlandi.

Hrómundr, bróðir Gríms ins háleygska, fór ok til Íslands ok kom skipi sínu í Hvítá. Hann nam Þverárdal ok Þverárhlíð ofan til Hallarmúla ok fram til Þverár ok bjó á Hrómundarstoðum. Þar er nú kallat Karlsbrekka. Hans sonr var Gunnlaugr ormstunga. Hann bjó á Gunnlaugsstöðum fyrir sunnan Þverá. Hann átti Vélaugu Örlygsdóttur frá Esjubergi. Þeirra dóttir var Þuríðr dylla, er átti Hallkel Hrosskelsson á Hallkelsstöðum. Börn þeirra Hallkels ok Þuríðar vóru þau Þórarinn, Finnvarðr, Tindr ok Illugi inn svarti ok Gríma, er átti Þorgils Arason. Sonr Illuga svarta var Gunnlaugr ormstunga, sem deildi við Skáld-Hrafn um Helgu ina vænu, dóttur Þorsteins Egilssonar, Skalla-Grímssonar á Borg.

Ásgeirr hét maðr, er út kom á skipi með Hrómundi, bróður Gríms háleygska. Hann bjó at Hamri upp frá Helgavatni. Hann átti Hildi stjörnu, dóttur Þorvalds Þorgrímssonar brækis. Þeirra synir vóru þeir Steinbjörn inn sterki ok stórhöggvi ok Þorvarðr, faðir Mæfu, er Hrifla átti. Þorsteinn var inn þriðji, fjórði Helgi. Sonr Helga hét Þórðr. Bjó hann á Höfða í Þverárhlíð.

2. Frá Helga ok Þorkötlu.

Maðr er nefndr Halldórr. Hann bjó á bæ þeim, er Höll heitir í Þverárhlíð, gildr bóndi, vitr maðr ok kallaðr nokkut grályndr. Hann var kvongaðr, ok er eigi kona hans nefnd. Átti hann dætr tvær. Hét önnur Þorkatla, en önnur Þórdís, fríðar sýnum ok vel menntar. Var þó mælt, at Þorkatla væri þeirra fremri at íþrótt ok ásýndum.

Þórðr á Höfða átti son þann, er Helgi hét. Var hann þá efniligastr allra bændasona í Borgarfirði, vaskr maðr ok vel hugaðr, meðalmaðr vexti, dokkr á hár ok at öllu drengiligr, skáld gott, ok var hann því Skáld-Helgi kallaðr.

Þat var eitt sinn, at þeir feðgar, Þórðr ok Helgi, þágu heimboð at Halldóri bónda. Sá Helgi dætr bónda at boðinu, ok leizt honum Þorkatla einkar fögr. Þat var þá, er Þorkatla gekk úr laugu, at Helgi gekk at henni ok kvaddi blíðliga. Renndi hann þegar ástaraugum til hennar. Ræddust þau þá margt við. Var eigi langt, áðr Helgi vakti blíðumál ok bónorð við hana. Tók hún öllu ljúft ok glaðliga, ok fannst á, at henni var næsta geðfellt ok leizt maðrinn inn efniligasti. Brátt vandi hann komur sínar til Hallar. Var ok eigi langt til at fara. Kom svo, at með þeim tókust ærnar ástir, ok vóru með ákefð mikilli.

Halldóri bónda líkaði stórilla, ef Helgi skal glepja dóttur sína. Vandaði hann því um við Helga hógliga í fyrstu ok bað hann létta förum þeim, ella fá mærinnar at réttum ráðahag. Helgi svaraði þá vel ok stilliliga, en mátti ekki heldr hefta ferðir til Þorkötlu.

Litlu síðar var þat, at Halldórr vandar enn um komur Helga, ok urðu þeir andorða mjök. Kvaðst Helgi mundu ráða ferðum sínum.

Halldórr mælti: «Ráða mun ek því, Helgi, at þit njótizt aldri ok fundum ykkar beri sjaldnar saman en verit hefir, ok launa þér svo skömm við mik ok dóttur mína.»

«At litlu mun ek virða orð þín ok hótanir,» kvað Helgi, ok skildu við svo búit.

Þorkatla gekk at föður sínum ok mælti: «Missýnist þér, faðir, er þú bannar ástir okkar Helga. Máttu eigi unna mér betra gjaforðs.»

Halldórr mælti: «Því síðr skuluð þit njótast sem þú annt honum meir, ok því fjær skaltu honum vera sem þú vildir nær vera.»

Líkuðu henni allþungliga svör hans, en þó varð hann at ráða.

Síðan sendi Halldórr Þorkötlu til Sauðafells í Dölum. Bóndi sá, er þar bjó, var vinr hans. Skyldi hann gæta hennar fyrir Helga. Töluðu þá margir frændr Helga, at honum væri sæmiligra at leita sér annars kvonfangs, ok sögðu Þórdísi Halldórsdóttur kvenkost beztan í Borgarfirði, töldu hana miklu fremri Þorkötlu. Helgi tók því fjarri. Reið hann litlu síðar til Sauðafells á fund Þorkötlu ok segir henni vilja frænda sinna, at þeir vildi hann beiddi systur hennar.

Þá setti meyjuna dreyrrauða, en aðra stund náföla, stundi við ok mælti um síðir: «Allt mun þá á eina leið verða um hagi vora, ok sjáandi máttu at því ganga, ef þú leitar giftumála við Þórdísi, systur mína, at aldri njótumst vit upp þaðan. Nú ef þér þykir ek nokkurs verð, þá bið mín heldr, en verði þat eigi til hlítar, sem ek uggi, — kann ek skaplyndi föður míns, — má vera, at enn megi ráð til finna, gefir þú þik eigi at ginningarmanni. Sé ek eigi síðr fyrir ógæfu þína en mína, ef annan veg ferr en vit höfum ráðit.»

Helgi hét um góðu, ok skildu þau með inni mestu blíðu. Létti Helgi eigi fyrr en hann kom til Hallar suðr. Vekr hann enn á ný bónorðit við Halldór, ok var hann ærit fastr fyrir, kvað slíkt girndarráð it mesta, skyldi ok aldri þeim gengt verða at sínum vilja. «Mun ek þá eigi heill á fótum, ef þú gengr at eiga dóttur mína at mér nauðgum. Er þat ok fornt orðtak, at illa gefast slík girndarráð í giftumálum. Er þér miklu nær gæfu stýrt at biðja Þórdísar, dóttur minnar, enda mun ek þar kost á gera, ef slíks er af alhug leitat, með umsjá föður þíns ok annarra frænda þinna.»

Helgi kvað þau Þorkötlu mest í hættu eiga, hvern veg sem til tækist. Fekk hann eigi af at heldr, ok var enn þvert nei. Helgi finnr þá föður sinn ok biðr hann ráð til leggja um giftumálit við Halldór ok skirra svo vandræðum, lézt eigi ella mundu svo búit láta.

Þórðr mælti: «Þat er ráð mitt, at þú biðir Þórdísar. Muntu svo bezt gleyma ástum Þorkötlu, en hefta ógæfu þína.»

Helgi kvað vísu:

Nauðugr nýt ek ráða
niftir um at skipta.
Unnak áður svanna
ungum. Lyndi þrungit
ber ek brúð fyrir dýra.
Bagar giftu nagur.
Ráð, era ræki, svíða,
réð af mínum feður.

«Ok tel ek torráð mikit at biðja Þórdísar, en unna svo mjök áðr systur hennar, at ekki má meira verða eða til jafnat vera.»

Lögðu þá mjök frændr hans orð til með Þórði, föður hans, at hann fylgdi þeim ráðum, er betr gegndi. Gengu ok at vinir hans ok báðu allir á einn veg, ok varð þat at lyktum, at hann leitaði gjaforðsins fyrir slíkar umtölur. En áðr festum færi fram, kvað hann vísu þessa, ok þótti sem hann væri eigi með öllu sjálfráði:

Öllum ábyrgð kalla
yðr, ef gefast miður
kvánar mál, er meina,
mæt ef harmar sæta.

3. Giftumál Helga ok utanför.

Gekk þá Helgi at eiga Þórdísi ok tók heim til Höfða. Þetta frá Þorkatla ok féll næsta þungt. Taldi hún Helga eigi við ósköpum sporna mega. Harmaði hún mjök ok sást aldri með glöðu bragði.

Helgi mátti eigi yndis njóta af Þórdísi. Var hann löngum hljóðr ok áhyggjufullr. Vóru þau ásamt tvö ár. Þá gerði hann fjárskipti þeirra ok skilaði henni heim til Hallar. Líkaði Halldóri þat mjök illa ok svo föður hans ok frændum. Mátti hann engri konu unna nema Kötlu. Vildi hann enn hyggja af harmi þessum ok tók frillu eina. Fór þó á sömu leið. Lét hann hana brott verða á skammri stundu. Kom hann henni til bónda þess, er Arngeirr hét, er bjó at Steinum.

Þat sumar kómu norrænir menn út í Hvítárósi. Tók Helgi þat ráðs, at hann réð sik á skip með þeim. Katla var þá komin heim til Hallar. Reið Helgi til fundar við hana, áðr hann færi utan, kvaðst þá vilja utan fara ok freista, ef létta mætti hörmum sínum — «ok óorð þat á hefir legit um hagi vora.»

Þorkatla mælti: «Fara muntu, sem þú hefir ætlat, en ek mun eftir verða ok aldri blíðan dag sjá. Eru forlög okkar svo fárlig, at eigi mátti verr verða.»

Fekk hún þá óvit, er þau skildu. Þótti Helga ærit þungt á at horfa, fór síðan til skips í Hvítárós, létu því næst í haf, er byr gaf. Stóð Helgi á þiljum ok horfði til lands upp, meðan skipit skreið úr landssýn, ok var ýmist bleikr eða rauðr ásýndum. Þá mælti einn af hásetum til hans, hví hann stæði fölr á þiljum uppi, — «ok ertu sem leikinn.»

Helgi svarar ok kvað vísu:

Angrs ber ek of ungri
efni silki gefni.
Gott er þeim giftan veiti
gnægð af yndis hægðum.
Dylrat dreyri fölvan
dreng í harma sprengi.
Er sem ögur hræri
úti hjarta þrútit.

Byrr var á blásandi, ok gekk knörrinn brátt á hafit út. Þá er þeir sigldu úr landsýn, kvað Helgi vísu þessa:

Skeiðar skervöll breiðan
skorðu hestur norðan.
Brestur Rán á brjóstum
bráð, en þandar váðir.
Felast foldir hélu.
Finn ek hnuggit sinni.
Hörmug sitr of hvarma
hlaðgunn, mest er unnik.

Urðu þeir vel reiðfara ok tóku Hálogaland, fóru síðan til Niðaróss. Þá réð þar landi Eiríkr jarl Hákonarson. Skipuðu menn upp vöru sinni.

Skáld-Helgi gekk fyrir jarl ok kvaddi hann virðuliga, ok er mælt, at jarli litist maðrinn vaskligr, en kvað hann eigi með öllu auðnumann verða mundu ok kæmi sér eigi óvart, at hann ætti um nokkur vandræði at vera. Tók jarl við Helga ok gerði hirðmann sinn. Var hann með jarli allt á jól fram. Var þá gleði mikil ok drukkit fast. Aldri sást Helgi bregða háttum sínum, ok var hann hljóðr mjök. Undraðist jarl þat ok spyrr, hvat valdi ógleði hans.

Helgi mælti: «Ek hefi lagt ást við meyju nokkura úti á Íslandi, ok var mér meinaðr ráðahagrinn,» — ok segir allt, hversu farit hafði, kvaðst því aldri mega glaðr vera.

Jarl mælti: «Ekki er slíkt hraustra manna, at syrgja konur. Er á öðru meiri skortr en konum, ok lát af fáviti slíku ok yrk um ást ykkra vísur nokkurar til skemmtanar þér.»

Gaf jarl honum þá skarlatsklæði góð. Var hann með jarli vel haldinn um vetrinn, en mátti þó aldri yndis njóta. Hvarf honum aldri Katla úr hug.

En er voraði, bjuggu menn skip sín til kaupferða til ýmissa landa. Skáld-Helgi gekk þá fyrir jarl ok bað hann orlofs til Íslandsfarar.

Jarl mælti þá: «Vel mættir þú við una með oss at vera, en eigi er mér hægt at gera við auðnuleysi þínu.»

Gaf hann þá Helga at skilnaði sverð gott ok gullhring mikinn, ok þakkaði Helgi jarli fagrliga, ok skildu með vináttu. Tók Helgi sér far út til Íslands. Tóku þeir land í Hvítárósi.

4. Frá Helga ok Kötlu ok víg Arngeirs.

Þorkatla frétti þegar útkomu Helga ok reið til skips at finna hann. Gengu þau á tal tvö saman. Gaf hann henni þá motr allgóðan ok skikkju fríða, en hún á móti klæði einkar fögr ok feld ágætan.

Katla mælti: «Svo er nú komit högum vorum, at vit megum aldri héðan af njótast. Hlýt ek at mæta mörgum hrakningum af frændum mínum fyrir ástir okkar. Er því mitt ráð, at þú leitir af landi brott, ef þú kynnir þá heldr at firrast vandræði. Þykir mér harmr at léttari, ef þú mættir auðnumaðr verða ok fengir yndis notit, þótt ek látist af helstríði.»

Helgi mælti: «Reynt er þat, at aldri má ek gleyma ást þinni, ok verðr mér ekkert at haldi, er þín missir.»

Töluðu þau margt hér um ok skildu þat sinn. Eftir þat vandi Helgi komur sínar til hennar sem tíðast, ok lagðist á orðrómr illr, at sifjaspell væri mikit í atferli þeirra, ok þótti frændum þeirra hvorumtveggju allósæmiliga við horfa. En því meir sem um var rætt, sótti Helgi fastara ferðirnar til Kötlu.

Þat hafði orðit, at Arngeirr bóndi á Steinum hafði gert barn frillu þeirri, er Helgi bað hann at annast, áðr hann færi utan, enda hafði Arngeirr látit margt til sín koma um orðasveim þann mikla, er á lagðist um háttu þeirra Helga ok Kötlu. Virti Helgi þat til fjandskapar við sik ok mest um orðróminn.

Eitt sinn reið Helgi til Steina. Stóð Arngeirr fyrir dyrum úti.

Helgi mælti: «Bæta muntu vilja fullrétti, Arngeirr, þat er þú glaptir frillu mína, en mælir um mik svo gert á ofan. Er þat í hvers manns munni, at þú kveikir illmæli mikit um hagi okkar Kötlu.»

Þá svarar Arngeirr: «Enga sök áttu á frillumálinu, en aldri mun svo illa rætt af athæfi þínu ok Kötlu, at eigi megi verr vera. Ertu fól at meira at verða um slíkt, er þú liggr í ódáðum þeim.»

Helgi reiddist mjök ok mælti: «Þat vildi ek, Arngeirr, at eigi liði stund langt, áðr ek hefti starf þitt.»

Hjó hann þá til hans með sverðinu jarlsnaut, ok kom á hálsinn, svo at þegar af tók höfuðit. Helgi gekk í stofu ok lýsti vígi á hendr sér. Svo hefir Hallar-Steinn kveðit, at Helgi vægi alls fjóra menn fyrir orðróm þann, er á lagðist þau Kötlu ok hann, ok bauð engum bætr fyrir.

5. Helgi ferr enn utan ok gengr til Róms.

Illugi inn svarti hafði verit höfðingi mikill í Borgarfirði. Synir hans vóru þeir Hermundr ok Gunnlaugr ormstunga. Hafði þá Hermundr tekit við föðurleifð sinni. Var hann mjök fyrir bændum. Sóttu frændr Arngeirs hann at eftirmáli, ok kom svo, at Skáld-Helgi var sekr gerr. Þá var Katla komin til Sauðafells. Höfðu þau oft áðr ásamt verit eftir vígin, þó at þá settist heldr orðrómrinn. Höfðu margir eigi þorat um at ræða.

Þá Helgi spurði sekt sína, tók hann alvæpni ok hest sinn ok reið vestr til Sauðafells. Segir hann nú Kötlu, hvar komit er.

Katla mælti: «Þat ræð ek þér, at þú farir sem fyrst af landi brott, áðr þeir nái at heyja féránsdóm. Vildi ek þú gengir suðr til Rómam ok bættir svo afráð vort. Bregðir þú af þessu ráði mínu, verðr þat margfaldr harmsauki minn. Veit ek þú verðr veginn hér á landi ok liggr síðan óbættr. Má ek eigi við sporna, at ek harma þik lífs ok dauðan.»

Helgi mælti: «Þá berr sundr fundi vora, ok má ek þat eigi af bera.»

Katla mælti: «Eigi megum vit njótast at heldr. Er þat harmr vor at meiri, er vit sjáumst oftar, ok far nú sem ek hefi ráð til gefit. Kalla ek þat mér vera nokkurn harmslétta, at ek veit þik eigi vera hér á landi veginn óbættan ok sekan skógarmann.»

Helgi mælti: «Fast sækir þú þetta, ok munum vit síðan aldri sjást.»

Skildu þau nú með ærnum harmi, ok tók Helgi sér far á Gásum norðr. En er hann reið af héraði, gerði hann mörgum harðleikit, þeim er flimt höfðu þau Kötlu. Þá sendi Hermundr honum spjót, er hann reið upp til Holtavörðuheiðar, mikit ok járnrekit, en Helgi gaf honum gullhring á móti. Hermundr varð glaðr við ok hét at sýsla um sýkn hans í tómi ok bæta sakir.

Segir eigi af ferðum Helga, fyrr en hann kom til Gása ok fór þar utan til Noregs. Þá vóru orðin höfðingjaskipti í Noregi. Var Ólafr konungr Haraldsson inn helgi til lands kominn, en Eiríkr jarl andaðr. Þaðan fór hann til Róms ok þoldi vos mikit. Tók hann syndalausn af páfa sjálfum, ok settust heldr við þat harmar hans. Er eigi getit um ferð hans, fyrr en hann kom til Noregs aftr ok heldr norðr til kaupstaðar.

6. Dauði manna Þórunnar.

Nú segir frá þeim manni, er á Grænlandi var ok Skeggi hét, kallaðr inn prúði. Hann bjó á Herjólfsnesi. Hann var gildr bóndi ok drengr góðr. Konu átti hann, er Þórunn hét. Var hún skörungr mikill ok góðrar ættar, fríð sýnum, en þó var á lýti nokkut. Hafði hún tönn eina í höfði afar stóra.

Maðr hét Þorvaldr hreimr. Kona hans hét Gríma. Var hún fjölkunnug næsta mjök, enda var Þorvaldr inn mesti ódrengr. Þau áttu tvo sonu, Eyvind ok Þóri. Vóru þeir hamrammir mjök ok illir viðskiptis. Þau áttu byggð í bæ litlum við sæ niðri.

Veiðistöð mikla höfðu Grænlendingar á þeim tímum norðr á landinu, þar sem Greipar heita.

Þat var eitt sinn, at Skeggi bóndi hélt skútu mikilli norðr á Greipar, ok spurðist aldri til hans síðan. Höfðu menn fyrir satt, at þeir Hreimssynir hefði gert at honum galdrahríð ok ólgusæ mikinn. Þórunn annaðist bú þeirra ok með henni bróðir hennar, er Örnólfr hét, gildr maðr ok gegn.

Á hausti var þat, at Örnólfr reri til fiskjar, at hann fann skip á hvolfi, ok áttu Hreimssynir. Tók hann mennina ok barg þeim ok flutti til lands. Launuðu þeir Örnólfi lífgjöfina með svikum einum, drógu hann á einmæli ok lögðu hann í gegn með spjóti.

Þorkell hét maðr, er beiddi Þórunnar, ok var þat at ráðum gert. Tók hann þá sótt mikla ok dó á þriggja nátta fresti. Gekk þá at eiga hana annarr maðr, ok fórst hann á sömu leið. Síðast bað hennar maðr sá, er Bjarni hét, ok lézt hann, áðr langt leið, á líkan hátt ok inir fyrri. Undruðust menn þetta næsta, enda þorði engi at leita við hana giftumála, ok liðu svo ár nokkur, ok var margrætt um.

7. Skáld-Heigi ferr til Grænlands.

Þar er máls at taka, at Skáld-Helgi sat í Noregi. Þráði hann ætíð fund Kötlu ok nam þar eigi yndi. Keypti hann þriðjung í skipi ok vildi út til Íslands. Þeir menn áttu sinn hlut hvorr í skipi með honum, er Illugi hét hvorrtveggi. Bjuggu þeir nú skip sitt.

Ok er þeir vóru albúnir, kom karl gamall til þeirra, [er Þorgils hét], ok bað Illuga báða at veita sér far um Íslandshaf. «Á ek,» kvað hann, «marga frændr göfuga þar út,» — ok nefndi til Ölvi skalla. «Hefi ek svo vistum varit, at eigi mun ek leggjast á mötuneyti háseta. Má ek ok allvel vinna til jafnaðar við aðra menn, þat er á skipi þarf at gera.»

Beiddi hann Helga fars ok lét hann líkastan góðrar úrlausnar. Tók Helgi þá við honum, ok létu í haf síðan. Sem þeir höfðu um hríð úti verit, rak á veðr stór, ok velkti þá lengi sumars úti á höfum.

Þorgils varð at engu liði. Lá hann á þiljum aftr ok hrærði sik hvergi til austra né annarra verka. Var hann í vistaþroti, ok fæddi Helgi hann.

Þat var einn morgun, er Helgi kom til, at Þorgils var andaðr ok inn geigvænligasti ásýndum. Helgi tók sér húð ok reip ok reifar náinn, rekr síðan fyrir borð. Næstu nótt kómu áföll stór. At lyktum reis boði afar mikill. Féll hann yfir bunka allt á þiljur. Flæddi þá öllum megin af út borðum. Sér þá Helgi, hvar Þorgils er upp kominn á bunkann ok er aftr genginn, allhræðiligr, ok kvað:

Helgrind, at klofa hrundin,
hallar at sólarfalli.
Naður emk í niðum,
nátt harður í mátti.
Hvelfik gnoð, at hálfu
hrist, at tvennum brysti.
Sandheimr siglu bendi:
Sökkvi skeið und reiða,
sökkvi skeið und reiða!

Urðu þá skipverjar allir næsta felmtsfullir, er þeir litu, hversu ófrýnn hann var ok hristi keipana, svo at hrikti við í öllu skipinu. Helgi greip öxi mikla ok rak hamarinn af öllu afli milli herða draugsins, svo at hann féll áfram. Greip hann þá til hans ok vatt úr hálsliðnum, fleygði síðan útbyrðis, ok þótti slíkt snarræði mikit. Gengu menn þá til ok jusu sem tíðast. Aldri varð þeim mein at Þorgilsi síðan.

Fengu þeir enn veðr andstæð, ok velkti þá norðr í Grænlandshaf. Fóru þeir svo nær Íslandi, at þeir sáu jöklana. Helgi gekk aldri frá stýri. Drifu þeir enn lengi, ok hvarf þeim sýn til jöklanna. Helgi sat við stjórn ok kvað vísu þessa:

Sökkur græðir, ok glyggr
grimmast of Njarnar dimmu,
banna bölþrútnum manni
brúðar at njóta prúðu.
Aldri úr hug mér heldr
hörsbrú gengr in trúa,
fyrr skal ek fjöri þorrinn
fölr í náins sölum.

Kómu þá enn áföll stór, ok lá við, at sökkva mundi skipinu.

Þá mælti Illugi: «Úti mun vera um lífdaga vora. Vil ek menn taki þat ráðs at höggvast á ok drepast svo niðr Er þat skjótari dauðdagi en kveljast í hafi til bana. Er nú svo komit, at oss angrar bæði hungr ok þorsti.»

Helgi mælti: «Óráð er slíkt ok heimskuligt fyrir oss menn kristna at drepa hver annan, ok far eigi með fólsku þá. Heitum heldr á Krist Máríuson oss til eirðar ok umbótar á eymd vorri,» — ok fór þat fram.

Litlu síðar varð þat, at kyrrði storm ok lægði sjá. Sáu þeir þá til Grænlandsjökla ok beittu undir landit. Kómu þeir í Eiríksfjörð ok lentu skipinu í Falgeirsvík. Vóru þá skipverjar engir sjálfbjarga nema Skald-Helgi, en allir aðrir næsta þrekaðir.

8. Kvonfang annal Skáld-Helga.

Maðr hét Forni, góðr bóndi ok gegn. Bjó hann þar, sem heitir á Sólarfjöllum. Sá bauð Helga til vistar, ok þekktist hann þat. Var honum vel veitt ok skorti engan fagnað af hendi bónda. Þó dró til vanda um hljóðlyndi Helga. Forni bað hann létta hörmum ok kvænast, kvað slíkt óráð stórt at þekkjast eigi nema eina konu þá er bönnuð var at réttum lögum. Hafði hann allt frétt um hagi hans, lézt mundu útvega honum gott kvonfang ok göfugligt. Helgi spurði, hver sú kona væri.

Forni mælti: «Hún heitir Þórunn ok er ekkja allung ok rík, skörungr mikill, fullkosta hverjum dugandismanni.»

Varð þat þá af umtölum Forna, at þeir fóru með bónorðit til fundar við Þórunni. Var Forni fyrir svörum öllum, en Helgi sat hjá ok þagði.

Þá mælti Þórunn: «Fáir get ek fýsist ráðs þess. Hefi ek fjóra bændr ok einkis þeirra lengi notit. Var þat fyrir skömmu, at þrír menn báðu mín, ok varð ek öllum gefin. Önduðust þeir þá hverr á fætr öðrum. Þykir monnum þar furða til koma.»

Forni kvað slíkt eigi fyrir kaupum standa, — «ok enn má verða betr um þann hlut.»

Þórunn mælti: «Hvar er fé þat, er þú leggr með manni þessum?»

Forni svarar: «Honum skal ek fá Hörnes, annat bú mitt, til mundar sér, ok munu flestir kalla þik vel gefna ok ríkuliga.»

Varð þat þá framgengt, at Helgi fekk Þórunnar. Skildi hún þat á, at hann hefndi Skeggja, manns síns, ok Örnólfs, bróður síns, ok þó óvíst væri til at ráða, hvar niðr skyldi koma. Mælti Helgi þar ekki á móti. Settist hann þá í bú á Hörnesi.

Leið eigi langt, áðr hann tók sótt ok lagðist í rekkju. Lá hann sumar allt ok vetrinn. Var þá talat, at Þórunn ylli meini hans. Mundi hún hafa myrða svo menn sína áðr. Illugar bjuggu þá skip sitt, ok þótti þeim illt um mein Helga, er hann var vinr þeirra, ok kváðust vilja lemja Þórunni grjóti til bana, en Forni stóð á móti ok kvað hana engu um valda.

Litlu síðar gekk Þórunn at rekkjunni Helga ok brá upp kertalogi fögru. Greip Helgi þá fyrir augu sér ok bað hana á braut verða sem fyrst, — «er mér óþokki á ferð þinni til mín.»

Þá mælti hún: «Þess vil ek biðja þik, Helgi, at þú minnir mik á Credó ok önnur fræði, þau er ek mundi í æsku minni. Hefi ek því með öllu týnt ok svo signingu. Valda því harmar mínir við mannamissu mína ok önnur umsvif fyrir búnaði mínum.»

Helgi mælti: «Allt er mér slíkt úr minni liðit, ok má ek hvorki krossa mik, lesa eða syngja.»

Gekk hún þá enn at honum því nær allhógliga. Kom hún þá rollu allsmárri upp í milli tanna hans. Var þar á ritit nafn Krists ok Máríu meyjar. Brá honum þá svo við, at mundi öll fræði sín ok svo krossanina.

Hann mælti. «Helzt til margt skeðr hér á Grænlandi. Kemr til mín hvert kvöld kona nokkur, einkar fögr, ok samrekkir mér nátt hverja. Nefnist hún Mýríðr.»

Þórunn mælti: «Von er, at hún töfri þik, ok máttu eigi við því sjá, eða kann hún krossan eða nokkur Hvíta-Krists fræði?»

Helgi mælti: «Margs viltu frétta. Fátt veit ek um hagi hennar, en enga ætla ek hún kunni söngvana eða fræðin.»

Þá mælti Þórunn: «Þat er ráð mitt, at þú kveðir níðvísur þrjár til hennar, er hún kemr næst, ok láti hún við þat eigi af komum sínum, mun hún verða sínu fram at fara, þar ek kann þá engi ráð í móti finna. Mun hún þá faðma þik, sem hana lystir.»

Aftaninn síðla kom Mýríðr at vanda til fundar við Helga. Kvað hann þá níðvísurnar. Eru þær eigi ritaðar. Brá henni mjök illa við, ok illskulig ok ófrýn sýndist honum hún þá, en sýndist áðr næsta fríð ok fögr.

Mælti hún til hans með forsi miklu: «Illa ok ómannliga ferr þér við mik, Helgi. Hefir þú tekit mik mey óspjallaða ok haft at frillu. Hefir ok Þórunn mest valdit ok logit á mik ótila mörgum.»

Grúfir hún þá niðr at Helga ok vill bíta hann á barkann. Helgi brá fyrir sik inni hægri hendi ok signdi sik. Hrokk hún við þat aftr á bak, sem hún væri steini lostin, ok rann hún þegar á braut. Batnaði Helga síðan mein sitt með öllu.

Þá mælti Þórunn: «Kjósa máttu um tvo kosti, Helgi, sá annarr at eiga mik ok unna, ella vit skiljum með öllu. Vil ek engan veginn ganga með þér nauðigum.»

Kjöri þá Helgi, at svá væri sem komit var. Ann hann henni þó lítit. Mátti hann eigi gleyma ástum Þorkötlu. Var hann löngum þögull, en Þórunn unni honum dátt. Var hún vel viti borin ok skörungr mikill. Kom hún svo ráði sínu, at þau ólu saman dóttur, er Hallveig hét, ok sonu tvo. Varð annarr skammær.

9. Dráp Hreimssona.

Þat er sagt frá þeim Þóri ok Eyvindi, sonum Þorvaldar hreims, at eftir dauða föður síns réðust þeir norðr á Greipar með Grímu, móður sína, ok gerðu sér skála mikinn. Rændu þeir margan fé, en drápu suma.

Oft kom Þórunn at máli við Helga, mann sinn, at hefna þeirra Skeggja ok Örnólfs. Bjó hann síðan ferð sína norðr ok hafði ferju mikla ok á þrjá tigi manna. Var í för með honum Illugi annarr, en hinn hafði haldit skipi þeirra í kaupferðir. Með honum vóru stjúpsynir hans tveir efniligir, synir Þórunnar. Hét annarr Steingrímr, en annarr Jökull. Fengu þeir galdrahríð mikla, ok tókst þeim ferðin ógreitt, kómust þó um síðir norðr á Greipar. En er þeir lentu, sá Helgi, hvar þeir Eyvindr ok Þórir fóru ok ætluðu til veiða. Helgi heitir á menn sína at elta þá. Tókust þá hlaup mikil. Vóru þeir bræðr fráir mjök. Stökk Eyvindr yfir gjá eina mikla, tólf álna breiða, ok komst í skála sinn. Þórir náði ok skáladyrum. Varðist hann þar harðfengiliga ok særði marga.

«Hér munum vit at öllu ganga, sem heima væri,» kvað Helgi ok brosti við. «Skulum vit rjúfa rjáfr af skálanum,» — ok var þat gert.

Réðst Helgi þá fyrstr inn í tóftina. Kom Eyvindr á móti honum ok lagði til hans með krókaspjóti miklu. Snart oddrinn auga hans, ok varð sár óhægt ok blæddi mjök.

Þá mælti Eyvindr: «Illa kló ek nú auga þínu. Mundi þér hentara heima at gæta hjarðar þinnar en sækja at mér.»

Helgi brá við hart ok hjó til hans með sverðinu jarlsnaut ok risti ofan allan kvið Eyvindar, svo at ístran hékk niðr úr búknum. Sóttu þeir þá báðir at Þóri, Steingrímr ok Jökull. Varðist Þórir hart, en í þeirri svipan hjó Steingrímr af honum höndina. Kallaði Þórir þá til Eyvindar, bróður síns, ok bað hann duga sér, ok kvaðst hann vera handhöggvinn.

Eyvindr svarar: «Eigi má ek at duga. Sækir Helgi fast at mér, ok liggja úti iðr mín.»

Leið eigi langt, áðr Helgi hjó höfuð af Eyvindi. Höfðu þeir bræðr þá drepit Þóri. Könnuðu þeir skálann ok fundu ból Grímu kerlingar. Var hún ærit ófrýn ok mátti eigi úr rekkju rísa. Illugi kvað ráðligast at berja hana í hel með grjóti. Kvað Helgi þat níðingsverk, — «ok læt ek aldri á konum vinna, hvat sem gildir.»

Báru þeir síðan allt fémætt úr skálanum til skips ok hlóðu ferjuna. En er þeir létu úr læginu, sendi Gríma ör af landi ofan. Flaug hún gegnum Illuga, ok varð þat hans bani, ok varð þess eigi hefnt. Gekk þeim greitt ferðin ok kómu heim á Herjólfsnes. Tók Þórunn einkar vel við bónda sínum ok þakkaði honum mikilliga.

Tóku þá Grænlendingar Skáld-Helga fyrir lögmann sinn. En sama var um skapferli hans. Mátti hann aldri glaðr vera, ok hvert er hann fór, bar hann með sér feldinn Kötlunaut. En er hann gerðist forn ok slitinn, þá hengdi hann slitrin yfir rekkju sinni. Þá áttu þau son ungan, Helgi ok Þórunn, er Þorbjörn hét. Þótti hann heldr óbráðgerr í æskunni.

10. Katla kemr til Grænlands.

Þorkatla sitr nú úti á Íslandi, ok má hún engan mann þýðast. Gekk henni aldri Helgi úr hug. Fastaði hún jafnan ok lifði harðlífi miklu. Söng hún tíðum ok las, en ætíð þá hana gripu harmar mestir, vafði hún upp í fang sér motrinn ok skikkjuna Helganauta.

Loks tók hún þat ráðs, at hún tók sér far til Noregs ok var þar um vetrinn. Frétti hún, at Helgi var til Grænlands farinn, ok vildi fyrir hvern mun ná fundi hans. Falaði hún far til Grænlands ok gaf til fé mikit, áðr hún fengi þat. Er eigi getit um ferð skips þess, fyrr en þat tók Eiríksfjörð um haustit á Grænlandi.

Helgi reið til skips ok gekk í búð kaupmanna. Kennir hann þar Kötlu ok svo hvort annat. Féllust þau þegar í faðma ok gættu þá einkis.

Helgi mælti: «Engi hefir slíka tryggð sem þú. Hefir þú leitat mín um langan veg, en ill sköp banna okkr allt yndi. Em ek nú giftr ok ekki at vilja mínum, heldr veldr því hamingjuleysi mitt ok hörmung sú, er á liggr, at vit megum aldri njótast. Hirði ek nú ekki um líf mitt. Mun ek unna þér sem mik lystir, meðan til vinnst. Gekk mér eigi ástarleysi til við þik, at ek kvongaðist.»

Katla mælti: «Lokit er þá, at vit njótast megum, ok hafa frændr vorir svo um vælt, ok tala eigi slíkt. Vildi ek svala harmi mínum at líta þik hinzta sinni, ok skömm mun nú okkar samvera.»

Var hjal þeirra ærit drjúgt. Síðan fór Helgi heim ok þó ærit dapr. Olli því þá mest, at hann hafði eigi Kötlu sér við hönd, at sifjaspell þóttu ærin á vera. Þórunn spyrr hann at kaupmönnum. Helgi nefnir stýrimann.

Þá mælti hún: «Hvat segir þú mér af konu þeirri, er þú faðmaðir í búð farmanna með trega miklum? En skamma dvöl mun hún eiga hér í landi.»

Helgi mælti: «Þat þykist ek vita, at þú munt eigi ein undan ganga at meina mér ástir Kötlu, enda hefir sá margr bannat, er minni var vorkunn á. En heit er sú ást, er í meinum býr.»

Þórunn fór þá til skips ok kvaddi Kötlu blíðliga: «Þat mundi Helgi, bóndi minn, vilja, at þér væri boðit til vistar með oss í vetr,» kvað Þórunn.

Katla kvaðst hvergi fara mundu við svo búit.

Þá mælti Þórunn ok brosti við: «Með mér skaltu þiggja vistina. Veit ek þá bezt, hvat títt er um þik.»

Katla stundi þungt við, en kvað svo vera mega. Fór hún þá heim með húsfreyju.

Þá mælti Þórunn: «Vandi nokkurr er á vistinni, því at aldri megið þit Skáld-Helgi, bóndi minn, eiga tal saman.»

Katla svarar: «Margr hefir þar um ríkt á lagt, ok hefi ek lengi átt við slíkt at búa. Ætla ek sé at engu nær, þó at vit ræddum saman.»

Veitti Þórunn henni vel ok rausnarliga allt þat, er hún vildi þiggja. En þó gat hún svo til stillt, at aldri áttu þau Helgi tal saman vetr þann allan. En er voraði, bjuggu kaupmenn skip sitt.

Svo er sagt, at harmsauki væri þat mikill þeirra Helga ok Kötlu, er þau voru svo námunda vetr þenna, en máttu þó eigi við talast.

Nú er voraði, mælti Þórunn til Kötlu: «Fara máttu nú héðan af vistinni. Þarftu ok eigi at ætla þér at dvelja hér innan lands.»

Katla kvað svo verða mundu, — «ok munu örlög vor svo til ætla, at ekki njóti ek gleði nokkurrar, hvorki hér á landi né annars staðar.»

Þá mælti Helgi til Þórunnar: «Gera muntu þá bón mína, at ek megi ræða um harma vora við Kötlu, meðan þú kyndir elda þrjá ok lætr af brenna.»

«Þú munt þessu ráða vilja,» sagði Þórunn, «en sýnt er mér, at til lítillar gleði verði þat ykkr.»

Gengu þau Helgi ok Katla í hús lítit, ok féll hurð á gætti. Skemmtu þau sér þar um stund ok ræddu margt síðan um harma sína, meðan tími vannst. Var Þórunn húsfreyja ærit eldsæl ok valdi viðinn þurrastan, brunnu því fljótt af. Hirti hún ekki, at þau ætti lengi hjal eða leikfang saman. Ok sem eldarnir vóru brunnir, gekk hún skjótt at húsinu ok kvað mál at létta talinu. Helgi spyrr: «Er einn eldr út brunninn nú?» Þórunn svarar: «Skammr finnst þér nú tíminn, bóndi minn, ok eru allir eldarnir fölskvaðir.»

Reis þá Helgi af beðinu frá Kötlu ok kvað vísu þessa:

Ást sú mér býr í brjósti
býsnir eykur fýsna.
Erat því glaðr með Gautum
geirþings. Veldur Eiri
orma látrs in ítra.
Ann ei kona manni
sínum, at sauma reinu
svinna lengur finni.

Katla tók ok klæði sín ok gekk til stofu. Annan dag var þat, at Katla gekk orlofslaust á fund Helga, þar hann var at smíð ok bjó skipstefni fagrt. Föðmuðust þau þá einkar blítt með trega sárum.

Katla mælti: «Þetta mun okkar síðasti fundr í þessu lífi, ok kasta nú hörmum þínum sem framast getr. Mun ek látast af helstríði. Vanda þú ráð þitt ok bæt svo ávirðing vora.»

Var þá Katla til skips færð, því at byrr var kominn. Stukku sem haglkorn af augum Helga við skilnað þeirra, en hún hafði ekka sáran. Sáust þau síðan aldri. Urðu kaupmenn vel reiðfara ok kómu til Íslands. Fór Katla heim til Sauðafells ok sat þar um hríð við harma sína.

En þat er frá Helga at segja, at hann var löngum hljóðr, ok fár var hann við Þórunni, konu sína. Vildi hún blíðka hann á alla vega, ok nýttist lítit af honum.

11. Andlát Kötlu ok frá Skáld-Helga.

Nú fór Þorkatla eigi kona heil eftir fund þeirra Helga. Ok á réttum tíma fæddi hún meybarn mikit ok frítt. Var þat vatni ausit ok kallat Þorkatla sem móðir þess. En harmar ok sóttir þrengdu svo at Kötlu, at hún beiddist prestsfundar. Fekk hún alla reiðu ok andaðist síðan, ok kölluðu hana helga sumir menn.

Þorkatla in yngri ólst upp með móðurfrændum sínum, ok vissu allir, at hún var dóttir Skáld-Helga. Var hún send til Grænlands út, er hún var tólf vetra. Tók Helgi feginsamliga við henni, faðmaði hann hana at sér ok bað þess guð, at in þriðja Katla yrði sér eigi jafnkær. Tók hann ætíð ina yngri Kötlu í fang sér, er hann minntist innar eldri, ok sefaði svo harma sína.

Nú tók Þorbjörn, sonr þeirra Þórunnar, at þroskast. Var hann fábreytinn mjök. Klæddist hann kálfskinnsfeldi jafnan. Tók hann á mitt læri. Þar frá var hann berr allt á ristar, með skúa loðna. Helgi kvaddi hann til vinnu með húskörlum ok fekk honum orf ok ljá. Var Þorbjörn trauðr til ok fór þó. Þá gekk Helgi til at líta á slátt hans, ok þótti honum verkit bæði illt ok lítit, — «ok máttu eigi hvetja ljána.»

Þá svarar Þorbjörn ok kvað:

Oft brýnik orfi skefta
urta skálm, svo jálmar
hein á haddar fleini
hauðurs, vinn ek því trauðr,
bítrat þó at betur
bjaðar dún at skaða.
Máka því verk, er vorkunn,
vinna hendi minni.

Helgi mælti: «Hvaðan úr ættum kemr bragarmál í haus þér, ok ætlaði ek þú mundir nær fífl vera?»

Þorbjörn mælti: «Þar máttu einn um sýsla, ok tel ek þér þar ábyrgð á með öllu.»

Helgi svaraði: «Ræðum eigi fleira um ábyrgð þá. Skaltu eigi lengr standa hér at verknaði ok gakk með mér til bæjar.»

Gaf hann þá Þorbirni, syni sínum, klæði góð, ok gekk hann út ok inn með föður sínum. Varð Þorbjörn skáld mikit. Helgi gifti Kötlu, dóttur sína, göfigum manni. Færði hann þá byggð sína í Brattahlíð ok þótti ætíð mikilmenni. Bjó hann þar til elli.

Ok ljúkum vér svo Skáld-Helga þætti.

Источник: Íslendinga sögur. Guðni Jónsson bjó til prentunar. Bd. I: Landssaga og landnám.

Текст с сайта Heimskringla