Steins þáttr Skaftasonar.

1.

Þetta sumar komu af Íslandi at orðsendingu Ólafs konungs Steinn Skaftason lögsögumanns, Þóroddr son Snorra goða, Gellir son Þórkels Eyjólfssonar, Egill son Síðu-Halls, bróðir Þórsteins. Guðmundr Eyjólfsson hafði andast áðr um vetrinn. Þeir hinir íslenzku menn fóru, þegar þeir máttu við komast, á fund Ólafs konungs. Enn er þeir hittu konung, fengu þeir þar góðar viðtökur, ok váru allir með honum um vetrinn eftir.

2.

Ólafr konungr heimti til tals við sik þá menn, sem komnir váru af Íslandi, ok fyrr váru stefndir: Þórodd Snorrason, Gelli Þórkelsson, Stein Skaftason, Egil Hallsson.

Þá tók konungr til máls: «Þér hafit jafnan haft þat mál upp við mik í sumar, at þér vildit fara út til Íslands; enn ek hefi þar um veitt engan órskurð. Nú vil ek segja yðr, hvern veg ek ætla til: þér, Gellir, ætla ek at fara til Íslands, ef þú vill þangat bera erindi mín; enn aðrir íslenzkir menn þá munu ekki fara til Íslands, fyrr enn ek veit, hvern veg þeim málum er tekit, er þú ferr með, Gellir».

Enn er konungr hafði þetta upp borit, þótti þeim er fúsir váru ferðarinnar, enn bannat út at fara, höfð við sik hin mestu svik, ok þótti ill seta sín ok ófrelsi. Nú fór Gellir til Íslands um sumarit, ok hafði með sér orðsendingar Ólafs konungs, at hann beiddi þess Íslendinga, at þeir skyldi taka við þeim lögum, sem hann hafði sett mönnum í Noregi, enn veita honum af landinu þegngildi ok nefgildi, penning fyrir hvert nef, þann er tíu væri fyrir alin vaðmáls. Þat fylgdi ok því, at hann hét mönnum hér í mót vináttu sinni fullkominni, ef menn vildu honum þessu játa, enn elligar afar-kostum, þegar hann mætti við komast. Yfir þessu tali sátu menn lengi, ok réðu um lengi sín í milli, ok kom þat ásamt með þeim at lyktum at allra samþykkt, at þeir neituðu þeim lögum, ok svá skattgjöfum ok öllum þeim álögum, er konungr beiddi. Ok fór Gellir útan þat sumar, ok á fund Ólafs konungs, ok hitti hann þat haust í Vík austr, þá er hann var kominn ofan af Gautlandi.

3.

Þóroddr Snorrason ok Steinn Skaftason undu illa sínum hlut, er þeir fóru eigi sjálfráða, hvert er þeir vildu. Steinn var manna fríðastr sýnum, ok bezt at sér gerr um allar íþróttir; hann var ok skáld gott, skartsmaðr mikill ok metnaðarfullr. Skafti faðir hans hafði ort drápu um Ólaf konung, ok hafði kennt Steini; var svá ætlat, at hann skyldi fœra konunginum kvæðit. Steinn mátti eigi orða bindast, at ámæla konunginum bæði með sundrlausum orðum ok samföstum. Báðir váru þeir Þóroddr óvarmæltir; þeir sögðu, at konungr vildi verr hafa enn þeir, er sonu sína eðr frændr höfðu sent honum til trúnaðar, ok sögðu slíkt hin mestu svik, er konungr lagði þá í ófrelsi, ok lét þá eigi skyldu vera sjálfráða ferða sinna. Konungr reiddist þessu mjök. Þat var einnhvern dag, at Steinn gekk fyrir konung, ok spyrr hann, ef hann vildi hlýða drápu þeiri, er Skafti faðir hans hafði ort um hann.

Konungr svarar: «Hitt mun fyrst ráð Steinn, at þú kveðir þat, er þú hefir ort um konung þinn».

Steinn segir, at þat var ekki, er hann hafi ort: «Því at ek em ekki konungs-skáld, enn þó at ek kynna at yrkja, þá mundi yðr þat þykkja, sem annat um mik heldr lítit vegligt».

Gekk þá Steinn í brott, ok þóttist vita, hvar til horfði ok talaði ekki fleira við konung. Þórgeirr hét ármaðr Ólafs konungs, ok réð fyrir búi hans í Orkadal. Hann var þá þar, ok heyrði orð þeira konungs ok Steins; fór hann heim síðan. Þat var á einhverri nótt, at Steinn hljópst í braut ór bœnum, ok skósveinn hans með honum. Fóru þeir fyrst upp á Gaularás, ok svá út síðan, til þess er þeim komu í Orkadal. Ok at kveldi komu þeir til konungsbúss þess, er Þórgeirr réð fyrir. Bauð Þórgeirr Steini þar at vera um nóttina, ok spyrr, hverju gegni um farar hans. Steinn bað hann fá sér hest ok sleða með; sá hann at þar var heim ekit korni með.

Þórgeirr svarar: «Eigi veit ek, hvern veg af stendst um farar þínar, hvárt þú ferr nökkut at konungs leyfi; þótti mér ekki mjúkt fara með ykkr hinn fyrra dag».

Steinn svarar: «Þótt ek sé at engu sjálfráði fyrir konungi, þá skal ek þó eigi svá fyrir þrælum hans».

Hann brá þá sverði ok drap ármanninn; síðan tók hann hestinn, ok bað svein sinn á bak hlaupa, enn Steinn settist á sleðann; fóru þeir þá leið sína, ok óku um náttina alla, þar til er þeir komu um morgininn á Mœri í Súrnadal. Síðan fá þeir sér flutning yfir fjörðu, ok fóru sem ákafast; ok sögðu þeir ekki víg þetta, þar sem þeir fóru, enn kölluðust vera konungs-menn, ok fengu af því góðan forbeina, hvar sem þeir komu. Þeir komu at kveldi eins dags í Gizka, til búss Þórbergs Árnasonar. Hann var eigi heima, enn kona hans var heima. Hon hét Ragnhildr, ok var dóttir Erlings Skjálgssonar. Fekk Steinn þar allgóðar viðtökur, því at þar váru kunnleikar miklir með þeim.

4.

Sá atburðr hafði orðit áðr, — þá er Steinn hafði farit til Noregs fyrr; átti hann þá sjálfr skipit, ok var hann formaðr á skipinn, — at hann kom af hafi útan at Gizka, ok lágu þeir þar út við eyna. Þá lá Ragnhildr á sængr-rekkju, ok skyldi verða léttari, ok kom allhart niðr. Enn prestr var engi á eyjunni, ok engi allnærr. Var þá komit til kaupskipsins, ok spurt, hvárt nökkurr var prestr á skipinu. Þar var einn prestr á skipi, sá er Brandr hét, vestfirzkr, ungr ok lærðr heldr lítt. Sendimenn báðu prest fara til húss með sér, at finna húsfreyju. Presti þótti sem þat mundi vandi mikill, enn vissi fákunnandi sína, ok vildi eigi fara. Þá lagði Steinn orð sín til við prest, ok bað hann fara.

Prestr svarar þá: «Fara mun ek, ef þú ferr með mér, því at mér þykkir mikit traust at þér til umráða, hvers sem við þarf».

Steinn segir, at hann vill þat gjarna til leggja, ef hann vill þá fara heldr enn áðr. Síðan fara þeir til bœjar, ok þar til, er Ragnhildr var. Litlu síðar fœddi hon barn; þat var meybarn, ok var allómáttuligt. Þá skírði prestr barnit, enn Steinn helt meyjunni undir skírn, ok hét sú mœr Þóra. Steinn gaf meyjunni fingrgull, er hann hafði á hendi sér. Ragnhildr hét Steini vináttu sinni fullkominni, ok bað á sinn fund koma, ef hann þœttist hennar þurfa. Steinn segir, at hann mundi eigi fleirum meyjum undir skírn halda, ok skildust þau at svá búnu. Enn nú er þar komit, er Steinn heimtir þessi vinmæli at Ragnhildi, ok segir, hvat hann hefir hent, ok svá þat, at hann mun orðinn fyrir konungs reiði. Hon segir, at máttr skal at megni um liðveizluna við hann: bað hann þar bíða Þórbergs bónda. Hon skipaði honum hjá Eysteini orra syni sínum; hann var þá tólf vetra. Steinn gaf gjafar þeim Eysteini ok Ragnhildi. Þórbergr hafði spurt allt um ferðir Steins, áðr hann kom heim, ok var hann heldr ófrýnn. Ragnhildr gekk til máls við hann, ok segir honum allt um hag Steins, hversu farit var, ok bað hon hann taka við Steini, ok sjá á mál hans.

Þórbergr svarar: «Ek hefi spurt allt um ferðir Steins, ok konungr hefir átt örvar-þing eftir Þórgeir ármann sinn, ok er Steinn útlægr gerr fyrir endilangan Noreg, dræpr ok tiltœkr, hvar sem hann verðr staðinn, svá ok þat, at konungr er hinn reiðasti; ok kann ek mér meiri svinnu enn takast á hendr einn útlendan mann, ok hafa þar fyrir konungs reiði, ok lát þú Stein fara í brottsem skjótast».

Ragnhildr svarar, at þau Steinn skyldu bæði í braut fara, eðr vera þar bæði ella. Þórbergr bað hana fara, hvert er hon vill.

«Vænti ek þess», segir hann, «þó at þú farir, at þú komir skjótt aftr, því at hér í Gizka munu vera mest þín metorð».

Þá gekk fram Eysteinn son þeira; hann mælti svá, at hann mundi eigi eftir vera, ef móðir hans fœri á braut. Þórbergr sagði þau lýsa miklu þrályndi í þessu ok ákaflyndi.

«Ok er þat vænst», segir hann, «at þit ráðit þessu, er ykkr þykkir þó allmiklu máli varða; enn of mjök er þér ættgengt, Ragnhildr», segir hann, «ok yðr frændlingum, at virða lítils orð Ólafs konungs».

Ragnhildr svarar: «Ef þér vex allmjök í augu, at halda Stein, þá farðu með honum á fund Erlings föður míns, eðr fá honum þat föruneyti, er hann komist þangat í friði; þá vænti ek, at hann taki við honum skjótt fyrir mín orð».

Þórbergr segir, at hann mun ekki Stein þangat senda, ok mun Erlingi þó œrit margt til bera, «at konungi er misþokkat, þó at þat leiði eigi af mér til».

Var Steinn nú þar um vetrinn. Enn eftir jól komu til Þórbergs sendimenn Ólafs konungs með þeim erindum, at Þórbergr skal koma á fund hans fyrir miðja föstu, ok var lagt ríkt við þá orðsending. Þórbergr bar þetta fyrir vini sína, ok leitaði ráðs við þá, hvárt á þat skyldi hætta, at fara til móts við konung at svá förnu máli. Enn flestir löttu hann þess, ok kölluðu þá ráðligra, at láta Stein fyrri af höndum enn fara á fund konungs. Enn Þórbergr var fúsari at leggjast þessa ferð eigi undir höfuð.

5.

Nökkuru síðar fór Þórbergr til fundar við Finn bróður sinn, ok bar þetta mál fyrir hann, ok bað hann til ferðar með sér.

Finnr svarar: «Illt þykkir mér ofkvæni slíkt, at þora eigi fyrir konu sinni, at halda einurð sinni við lánardrottinn sinn».

«Kost muntú eiga», segir Þórbergr, «at fara eigi, nema þú vilir; enn þó ætla ek at þú letist meirr fyrir hræðslu sakir enn hollustu við konung».

Skildust þeir brœðr reiðir. Fór Þórbergr síðan til fundar við Árna bróður sinn, ok bað hann fara með sér til móts við konung, ok segir honum, hversu háttat var.

Árni svarar: «Undarligt þykkir mér um svá vitran mann sem þú ert ok fyrirleitinn, er þú skalt hafa rasat í svá mikla óhamingju, at þú skalt hafa orðit fyrir konungs reiði, þar sem enga bar nauðsyn til; þat væri nökkur várkunn, at þú heldir frændr þína eðr fóstbrœðr, enn þetta er alls engi, at hafa tekizt á hendr íslenzkan mann, ok halda útlaga konungs, ok hafa nú þar fyrir í veði fé sitt ok fjör ok allra frænda þinna, þeira er þínu máli vilja fylgja, ok svá vina þinna».

Þórbergr svarar: «Svá er sem mælt er, at einn er aukvisi ættar hverrar; sú er mér auðsæust óhamingja föður míns, hversu honum glapnaði sona eignin, er hann átti þann síðast, er engin líkindi hefir várrar ættar, ok dáðlauss er með öllu; mundi þat ok sannast, ef mér þætti eigi skömm við móður mína mælt, at ek munda þik aldrigi kalla várn bróður».

Snöri Þórbergr þá heimleiðis ok heldr ókátr. Síðan sendi hann menn norðr til Þrándheims á fund Kálfs bróður síns, ok bað hann koma til Agðaness í móti sér. Ok er sendimenn komu ok hittu Kálf, þá hét hann þegar ferðinni, ok hafði engi orð fyrir. Ragnhildr sendi menn austr á Jaðar til Erlings föður síns, ok bað hann senda sér menn. Þaðan fóru synir Erlings: Sigurðr ok Þórir, ok hafði hvárr þeira tvítugsessu vel skipaða; fóru nú síðan leið sína, til þess er þeir komu í Gizka. Heldu þeir Þórbergr þaðan norðr með landi. Þá lá þar fyrir þeim Finnr ok Árni með tvær tvítugsessur. Síðan fóru þeir með því liði öllu norðr til Þrándheims, ok var Steinn þar í för með þeim. Ok er þeir komu til Agðaness, þá var þar fyrir Kálfr Árnason og hafði tvítugsessu vel skipaða. Síðan fóru þeir með liði sínu öllu til Niðarhólms, ok lágu þar um nóttina. Enn um morgininn áttu þeir tal sín í milli ok ráðagerðir; vildi Kálfr ok synir Erlings at þeir fœri þá öllu liðinu inn til bœjarins ok léti þá skeika at sköpuðu; enn Þórbergr vildi þat eigi; lézt vilja fyrst fara at með vægð; ok láta bjóða konungi sœmilig boð; samþykktist Finnr því, ok svá Árni; var þat nú ráðs tekit. Fóru þeir Finnr ok Árni á konungs fund, fáir saman. Konungr hafði þá spurt um fjölmenni þat, er þeir höfðu, ok var hann heldr styggr í rœðunni. Finnr bauð fyrir Þórberg ok Stein boð þau, at konungr skyldi gera fé svá mikit, sem hann vildi sjálfr, enn Þórbergr hafa lands-vist ok veizlur slíkar, sem hann hafði áðr, enn Steinn lífsgrið ok lima. Konungr svarar: «Svá lízt mér, sem þessi för muni svá heiman búin, at þér munut nú þykkjast hafa ráð við mér eðr heldr meirr; enn þess mundi mik þó sízt vara af yðr brœðrum, at þér mundit fara með her í móti mér, enda kenni ek ráð þessi, at þeir Jaðar-byggvarnir munu hér upphafs-menn at vera. Enn ekki þarf mér fé at bjóða».

Þá svarar Finnr: «Ekki höfu vér brœðr fyrir þá sök lið saman dregit, at vér munum yðr, herra, bjóða nökkurn ófrið; má ok þetta ok ekki kenna Jaðar-byggjum, því at vér báðum þá liðs, heldr berr hitt til um fjölmenni várt, at vér vildum yðr bjóða fyrst vára þjónustu; enn ef þat stoðar ekki, ok vilit þér því neita, ok ætlit Þórbergi nökkura afar-kosti at bjóða, þá munu vér nú fara með lið þat, sem vér höfum saman dregit, á fund Knúts konungs hins ríka, ok vita, hvárt hann vili oss af höndum vísa; enn til hins gerumst vér ekki, at bjóða yðr né einn ófrið».

Konungr leit við honum, ok mælti: «Ef þér brœðr vilit sverja mér þat, at fylgja mér útanlands ok innanlands, ok skiljast eigi við mik, nema mitt sé lof eðr leyfi; eigi skulut þér leyna mik, ef þér vitit mér svikræði veitt, þá vil ek taka sættir af yðr».

Síðan fór Finnr til liðs síns, ok sagði, hverja kosti konungr hafði þeim gerva. Bera þeir síðan saman ráð sín; sagði Þórbergr, at hann vill þenna kost fyrir sína hönd: «Em ek ófúss at flýja af eignum mínum ok sœkja til útlendra höfðingja; ætla ek mér þat til sœmdar verða munu, at fylgja Ólafi konungi, ok at verða þar, sem hann er».

Þá svarar Kálfr: «Enga mun ek eiða vinna Ólafi konungi; enn vera þá eina hríð hér í landi, er ek held veizlum mínum ok metorðum, ok konungr vill vera vin minn, ok er þat minn vili, at svá gerim vér allir».

Finnr svarar: «Til þess em ek ráðinn, at láta konung einn ráða skildögum okkar í milli».

Árni Árnason mælti: «Til þess em ek ráðinn, at fylgja þér, Þórbergr bróðir, þó at þú vilir berjast í móti Ólafi konungi, þá mun ek eigi nú við þik skiljast, allra-helzt er nú tekr þú svá gott ráð upp, ok mun ek fylgja ykkr Finni, bróður mínum, ok taka þann kost upp, sem þit sjáit ykkr til handa».

Gengu þeir brœðr þrír í eitt skip: Þórbergr, Finnr ok Árni, ok röru inn til bœjarins, ok gengu síðan á konungs fund. Fór þá fram þetta sáttmál, at þeir brœðr svörðu konungi eiða. Þá leitaði Þórbergr Steini sætta við konung; enn konungr sagði, at Steinn skyldi í friði fyrir honum fara, hvert er hann vildi: «Enn ekki mun hann með mér vera», segir konungr síðan, «ok mun hann þat ekki lasta».

Þá fór Þórbergr út til liðs síns. Fór Kálfr þaðan út á Eggju til bús síns, enn Finnr fór til konungs, enn Þórbergr ok Árni ok annat lið þeira fór heim. Steinn fór suðr með sonum Erlings. Ok um várit snimma fór Steinn vestr til Englands, ok gekk síðan til handa Knúti konungi hinum ríka, ok var með honum í góðu yfirlæti.

6.

Steinn var með Knúti konungi um hríð ok var afburða-maðr mikill at vápnum ok klæðum, ok var hann þá kallaðr Steinn hinn prúði. Svá hafa sagt fornir frœðimenn, at Steinn gerði svá mikit offors, at hann skipaði hest sinn með gull, ok bjó hófinn fyrir ofan. Knúti konungi þótti hann keppast um skrautgirni við sik, ok því fór Steinn í braut frá honum. Steinn var í förum síðan. Enn þau urðu æfilok hans, at hann braut skip sitt við Jótlands-síðu, ok komst einn á land. Hann var þá enn skrautliga búinn, ok hafði mikit fé á sér, ok var dasaðr mjök. Kona nökkur fann hann, er fór með klæði til þváttar. Hon hafði vífl í hendi. Hann var máttlítill ok lá í brúki, Hon sá, at hann hafði mikit fé á sér. Síðan fór hon til, ok barði hann í hel með víflinni, ok myrti hann til fjár, at því er menn segja eðr hyggja um. Gafst honum svá af ofmetnaði ok óhlýðni við Ólaf konung.

Источник: Fjörutíu Íslendinga þættir. Þórleifr Jónsson gáf út. Reykjavík, 1904.

OCR: Стридманн