Völsa þáttr

1. Hefst Völsadýrkun andnesmanna

Eftir því sem í einu fornu kvæði vísar til, byggði á einu andnesi norðarliga í Nóregi, þar sem góð langskipa höfn var undir, fjarri meginbyggðinni ok svá þjóðleið, einn bóndi ok húsfreyja, nökkut öldruð. Þau áttu tvau börn, son ok dóttur, at því sem í upphafi kvæðisins segir ok svá hefr:

Karl hefir búit
ok kona öldruð
á andnesi
einu hverju.
Átti son
við seima Bil
drengr ok dóttur
drjúgskýrliga.

Þar var ok þræll ok ambátt. Bóndi var spakr maðr ok óhlutdeilinn, en kerling var svarkr mikill ok réð mjök fyrir hýbýlaháttum dagliga. Bóndasonr var kátr og gleðifullr, glensugr ok uppivöðslumikill. Bóndadóttir var eldri, næm ok náttúruvitr, þó at hon hefði eigi við fjölmenni upp vaxit. Bóndi átti etjutík stóra, er Lærir hét. Engar skynjar höfðu þau á heilagri trú.

Svá bar til á einu áliðnu hausti, at eykhestr karls dó. Var hann mjök feitr, ok með því at heiðnir menn höfðu hrossakjöt sér til fæðu, var hestrinn til gerr ok nýttr. Ok í fyrstu, er fleginn var, rak þræll af honum í einu þann lim, sem eftir skapan náttúrunnar hafa þess kyns kvikendi til getnaðar sem önnur dýr, þau sem aukast sín á milli, ok eftir því, sem fornskáldin vísa til, heitir vingull á hestum. Ok svá sem þrællinn hefir hann af skorit ok ætlar niðr at kasta á völlinn hjá sér, hleypr bóndason til hlæjandi ok grípr við ok gengr inn í stofu. Þar var fyrir móðir hans, dóttir hennar ok ambátt. Hann hristir at þeim vingulinn með mörgum kallsyrðum ok kvað vísu:

Hér meguð sjá
heldr röskligan
vingul skorinn
af viggs föður.
Þér er ambátt
þessi Völsi
allódaufligr
innan læra.

Ambáttin skellir upp ok hlær, en bóndadóttir bað hann út bera andstyggð þessa. Kerling stendr upp ok gengr at öðrum megin ok grípr af honum ok segir, at hvárki þetta né annat skulu þau ónýta, þat sem til gagns má verða, gengr fram síðan ok þurrkar hann sem vandligast ok vefr innan í einum líndúki ok berr hjá lauka ok önnur grös, svá at þar fyrir mætti hann eigi rotna, ok leggr niðr í kistu sína.

Líðr nú svá á haustit, að kerling tekr hann upp hvert kveld með einhverjum formála honum til dýrkunar, ok þar kemr, at hon vendir þangat til öllum sínum átrúnaði ok heldr hann fyrir guð sinn, leiðandi í sömu villu með sér bónda sinn ok börn ok allt sitt hyski. Ok með fjandans krafti vex hann svá ok styrknar, at hann má standa hjá húsfreyju, ef hon vill. Ok at svá gervu tekr kerling þann sið, at hon berr hann í stofu hvert kveld ok kveðr yfir honum vísu fyrst manna, fær síðan bónda ok svá hverr frá öðrum, þar til sem kemr at lokum til ambáttar, ok skyldi hverr maðr kveða yfir honum vísu. Fannst þat á hvers þeira ummælum, hversu hverju þeira var um gefit.

2. Óláfr konungr hitti andnesmenn

Þat hafði verit einhverju sinni, áðr en Ólafr konungr varð landflótta fyrir Knúti konungi, at hann helt skipum sínum norðr með landi. Hann hafði frétt af þessu andnesi ok þeiri ótrú, er þar fór fram. Ok með því at hann vildi þar sem annars staðar fólkinu snúa til réttrar trúar, segir hann fyrir leiðsögumanninum, at hann skal af víkja leiðinni ok til þeirar hafnar, er liggr undir fyrrgreindu andnesi, því at byrr var hægr. Koma þeir síð dags í þessa höfn. Lætr konungr tjalda yfir skipum, en segir, at þeir skulu á skipum liggja um nóttina, en hann vill ganga heim til bæjar ok biðr fara með sér Finn Árnason ok Þormóð Kolbrúnarskáld.

Þeir taka sér allir grákufla ok steypa útan yfir klæði sín ok ganga svá heim til bæjar um kveldit í húmi, víkja af til stofu ok setjast á bekk annan ok skipa svá sessum, at Finnr sitr innstr, þá Þormóðr, en konungr yztr, bíða þar, til þess er myrkt er orðit, svá at engi maðr kemr í stofu. Ok eftir kemr innar kona með ljósi, ok var þat bóndadóttir. Hon heilsar mönnum ok spyrr þá at nafni, en þeir nefndust allir Grímar. Hon gerir þá upp ljós í stofunni. Hon sér jafnan til gestanna, ok lengst horfir hon á þann, er yztr sitr. Ok svá sem hon býst fram at ganga, verðr henni ljóð á munni ok mælti svá:

Ek sé gull á gestum
ok guðvefjar skikkjur
Mér fellr hugr til hringa.
Heldr vil ek þing en ljúga
Kenni ek þik, konungr minn.
Kominn ertu, Óláfr.

Þá svarar hann tilkvámumaðr, sá er yztr sat: «Lát þú kyrrt yfir því, þú ert kona hyggin.»

Ekki skiptust þau fleirum orðum við. Gekk bóndadóttir fram, ok litlu seinna kemr inn bóndi ok sonr hans ok þræll. Sezt bóndi í hægsæti, sonr hans upp hjá honum, en þræll yfir lengra frá honum. Eru þeir kátir við gestina af kyrt þeiri.

Síðan er snúit hýbýlum á leið ok tekit borð ok settr matr fram. Bóndadóttir settist upp hjá bróður sínum, en ambátt hjá þræli. Grímar sitja allir samt, sem fyrr var sagt. Síðast kemr innar kerling ok berr Völsa í fangi sér ok gengr at hægsætinu fyrir bónda. Ekki er þess getit at hon kveddi gestina. Hon rekr af dúkana af Völsa ok setr á kné bónda ok kvað vísu:

Aukinn ertu, Völsi,
ok upp of tekinn,
líni gæddr,
en laukum studdr.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en þú, bóndi sjálfr,
ber þú at þér Völsa.

Bóndi lét sér fátt um finnast, tók þó við ok kvað vísu:

Mundi eigi,
ef ek um réða,
blæti þetta
borit í aftan.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en þú, sonr bónda,
sé þú við Völsa.

Bóndasonr greip við honum ok yppir Völsa ok vindr at systur sinni ok kvað vísu:

Beri þér beytil,
fyrir brúðkonur.
Þær skulu vingul
væta í aftan.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en þú, dóttir bónda,
drag þú at þér Völsa.

Hon gerir sér heldr fátt um, en varð þó at fylgja hýbýlaháttum, tók heldr tæpt á honum ok kvað þó vísu:

Þess sverk við Gefjun
ok við goðin önnur,
at ek nauðig tek
við nosa rauðum.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en, þræll hjóna,
þríf þú við Völsa.

Þrællinn tekr við ok kvað:

Hleifr væri mér
hálfu sæmri,
þykkir ok ökkvinn
ok þó víðr,
en Völsi þessi
á verkdögum.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en þú, þý hjóna,
þrýstu at þér Völsa.

Ambáttin tekr við honum mjök blíðliga, vefr hann at sér ok klappar honum ok kvað vísu:

Víst eigi mættak
við of bindask
í mik at keyra,
ef vit ein lægim
í andkætu.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en þú, Grímr, gestr várr,
gríp þú við Völsa.

Finnr tók þá við ok helt á. Hann kvað þá vísu:

Legit hefk víða
fyrir andnesjum,
snævgum höndum
segl upp dregit.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en þú, Grímr, griði minn,
gríp þú við Völsa.

Hann fekk þá Þormóði. Tók hann við ok hugði at allglöggliga, hversu Völsi er skapaðr. Brosti hann þá ok kvað vísu:

Sákat forðum,
þó hefk farit víða,
flennt reðr fyrri
fara með bekkjum.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en þú, Aðal-Grímr,
tak enn við Völsa.

Konungr tók við ok kvað vísu:

Verit hefk stýrir
ok stafnbúi
ok oddviti
allra þjóða.
Þiggi mörnir
þetta blæti,
en þú, hundr hjóna,
hirtu bákn þetta.

Hann kastaði þá fram á gólfit, en hundrinn greip þegar upp. En er kerling sá þat, þá var hon öll á flugi. Brá henni mjök við ok kvað vísu:

Hvat er þat manna
mér ókunnra,
er hundum gefr
heilagt blæti?
Hefi mik of hjarra
ok á hurðása,
vita ef ek borgit fæ
blætinu helga.

Legg þú niðr, Lærir,
ok lát mik eigi sjá,
ok svelg eigi niðr
sártíkin rög.

Konungr kastar þá af sér dularklæðunum. Þekkist hann þá. Telr hann þá trú fyrir þeim, ok var kerling treg til trúarinnar, en bóndi nökkuru fljótari, en með krafti guðs ok kostgæfi Óláfs verðr þat at lykðum, at þau taka öll trú ok eru skírð af hirðpresti konungs ok heldu vel trú síðan, er þau urðu áskynja, á hvern þau skyldu trúa, ok þekktu skapara sinn, sáu nú, hversu illa ok ómannliga þau höfðu lifat ok ólíkt öllum öðrum góðum mönnum.

Má þat í slíku sýnast, at Óláfr konungr lagði allan hug á at eyða ok af má alla ósiðu ok heiðni ok fordæðuskap einn veg á inum yztum útskögum Nóregsveldis sem í miðjum heruðum meginlandsins. Hafði hann á því mesta hugsan at draga sem flesta til réttrar trúar. Er þat nú ok auðsýnt orðit, at hann hefir svá gert þessa hluti ok alla aðra, at guði hefir líkat.